مقدمه

مطالعه­ي تاريخ شخصيت­هاي معروف علمي، فرهنگي، سياسي و مذهبي جهان نشان مي­دهد که داوري در مورد نقش و جايگاه تاريخي آنان متفاوت و گاهي متضاد بوده است. به طوري که اگر نسل امروز بخواهد شخصيتي را درست بشناسد و منصفانه در مورد او به قضاوت بنشيند، احاطه و شناخت تمام ابعاد شخصيتي و جايگاه اجتماعي فرد مورد شناخت امر ضروري است تا از دو جانب افراط و تفريط­ها و حب و بغض­ها در هنگامه داوري، قلم و زبان خود را مصون نگه داشته و ترسيم واقع‌بينانه‌تري از شخصيت­هاي ارزشي جامعه بشري براي نسل­هاي آينده، ارائه کند.

مروري بر مهم­ترين ديدگاه­هاي شخصيت­هاي سياسي و مذهبي داخل و خارج، که در باره شخصيت رهبر شهيد (ره) ارائه شده است، بيانگر جايگاه بلند فکري و سياسي آن شهيد بزرگوار خواهد بود که مي‌تواند براي آشنايي نسل جوان کشور با آرمان‌هاي بلند رهبر شهيد مفيد و مؤثر واقع گردد.

صبغت الله مجددي رئيس پيشين مجلس سنا:«مزاري در امر وحدت مسلمين و خاصتا مردم مسلمان افغانستان تلاش­هاي زيادي را به خرج داده و سرانجام در راه تحقق وحدت ملي در کشور، به شهادت رسيد. من مزاري را از صميم قلب دوست داشتم چون در امر تحقق وحدت و همدلي مردم افغانستان تلاش مي­کرد. آقاي مزاري شخصيتي بود كه من راجع به او تجربه بسيار بزرگ دارم و از نزديك با او آشنايي داشته و مي­شناسم؛ اخلاص، جهاد، صميميت، و وفاي او همواره در ذهن من خطور مي­كند. در ايامي كه مزاري مرحوم در كارته سه در يك خانه زندگي مي­كرد به ديدنش رفته و با او ملاقات كردم، شب را مهمان او در كارته سه بودم براي من در يك مهمان خانه خود جاي ترتيب كرده بود. متأسفانه از كوه تلويزيون راكت آمد و مجبور شديم شب را جاي ديگري بگذرانيم. مزاري مرحوم تاج بيك را به من نشان داد كه ترميم كرده بود كه آن هم بعد از مدتي تخريب شد. مزاري يك شخص با وفا و با جرئت و شخصيت بزرگ جهاد بود. بسياري اشخاص را بعد از خودشان قدرشان را بيشتر مي­دانيد. مزاري بزرگ را به غدر و خيانت، به شهادت رساندند. از او خواهش كردند كه بياييد راجع به جريان­هاي داخلي گپ بزنيم؛ اما او را شهيد كردند.»(همان، ص66 و 67)

حامد کرزي رئيس جمهوري اسلامي افغانستان: «شهيد استاد عبدالعلي مزاري از آن شمار شخصيت­هاي برازنده و برجسته کشور بود که انديشه­هاي بلند و قابل قدر او، هنوز هم براي تحکيم و استوار نگاه داشتن وفاق ملي از ارزشمندي خاصي برخوردار است. او زماني که کابل در دود و آتش جنگ­هاي تحميلي بين گروه­ها مي­سوخت، به تکرار بر مسئله هم­پذيري، اتحاد و وفاق ملي تاکيد کرده و مي­گفت: "ما زماني به صلح سراسري و تاسيس نظام با اعتبار و مستحکم دست خواهيم يافت که به جاي حذف يکديگر به پذيرش يکديگر به حيث يک اصل نهادين توجه داشته باشيم." گفته­هاي انديشمندانه شهيد استاد مزاري به امروز و فرداي ما کارآمد بوده و رهنمودي به همگان است، مبارزه در راه رسيدن به وفاق ملي کامل و نگه‌داشتن وحدت ملي وظيفه اساسي تک تک ما است، نخبگان و گروه­هاي سياسي بايد بيشتر از همه براي تحقق اين اهداف بنيادين و ملي کوشا باشند، ما بايستي به حيث يک دستاورد بزرگ ملي هميشه به وحدت ملي خود افتخار کنيم. روان­شاد، استاد مزاري نه تنها شخصيت صاحب انديشه و دانشمند بود؛ بلکه به حيث يک مجاهد و مقاومت­گر هدفمند و دلير در سنگرهاي جهاد عليه نيروهاي اجنبي مردانه وار رزميد. مزاري انساني بزرگي بود که اکنون در کشورش به نام شهيد وحدت ملي ياد مي­شود. مسئوليت ما که نسل امروز اين کشور هستيم، اين است تا آرمان مزاري و همه شهدايي را که خواهان افغانستان با عزت بود، تحقق ببخشيم.» ( به نقل از سايت http://www.rustamsana.com)

گلبدين حکمتيار رهبر حزب اسلامي: «قتل ناجوانمردانه استاد عبدالعلي مزاري يک جنايت تاريخي فراموش ناشدني و جبران ناپذير است... در تاريخ افغانستان کمتر اتفاق افتاده است که کسي با اين بي­مروتي رقيب خود را به قتل برساند... عبدالعلي مزاري شهيد، مسئوليت ديني و ايماني خود را با کمال همت و شهامت ادا کرد و در زمان اشغال روس­ها و پس از آن براي تشکيل يک حکومت اسلامي صادقانه و با جرئت و با شهامت مبارزه کرد. او يک شخصيت نمونه و صالح در تاريخ افغانستان بود. او مايه افتخار فرد فرد ملت افغانستان بود و از او بايد درس شهامت آموخت. وفاي به عهد، قاطعيت و صداقت از ويژگي­هاي بارز شخصيت مزاري شهيد بود.»( بنياد شهيد و امور ايثارگران؛ ماهنامه فرهنگي تاريخي شاهد ياران، دوره جديد، ش59، مهرماه 1389ش، تهران، ص60)

سلطان علي کشتمند:« زنده ياد عبدالعلي مزاري از تبار آن بزرگ مردان و مبارزان آزادي­خواهي بود که آرمان دفاع از رهايي و دادخواهي قومي خويش را به نقد جان خريد. وي در مقطع خاص و حساس از تاريخ معاصر افغانستان در دهه هفتاد خورشيدي سکان رهبري مبارزان آزادي­خواه هزاره را در دست گرفت و مقاومت آنان را در شرايطي که بود يا نبود مطرح بود، سازمان داد و بدين گونه از دستاوردهاي هزاره­ها در زمينة حقوق و برابري و تثبيت هويت ملي ايشان به دفاع برخاست.» (به نقل از ويژه نامه شهيد استاد عبدالعلي مزاري، پيشين، ص62 و 63)  

جنرال عبدالرشيد دوستم:«... مزاري شهيد که رهبر صادق حزب وحدت اسلامي افغانستان بود، رفت و به مردمش آزاد زيستن، سرفراز بودن، تسليم ناپذيري، پايداري، صداقت و مقاومت را آموخت. شهيد استاد عبدالعلي مزاري، تا جايي که من مي­شناختم، فرهيخته مردي از تبار آزادگان بود، دلبستگي اصلي آن، با آرمان­هاي والاي اسـلامي و آزاد زيـستن بود. مزاري مي­خواست در افغانستان وحدت ملي و عدالت اجتماعي حاکم باشد، او فرياد مي­کشيد که ديگر متعلق بودن به يک قوم، جرم نباشد. مزاري مي­خواست که احزاب يکديگر را تحمل کنند و براي به وجود آوردن حکومت مردمي گام بردارند، که ديگر شهروند درجه يک و درجه دو در سرزمين افغانستان وجود نداشته باشد. شهيد مزاري مي­خواست که همه يکسان و برادروار در کنار همديگر قرار گرفته و يک حکومت اسلامي را تشکيل دهند». (همان، ص64 و 65)

محمد يونس قانوني نماينده پارلمان: «مزاري براي ايجاد يک جامعه مبتني بر عدالت، هم طرح مي‌داد و هم تلاش مي­کرد؛ زيرا حرکت مزاري براي ايجاد يک جامعه عاري از تبعيض و تعصب بود. مزاري شهيد، عدالت گم شده مردم افغانستان بود و او مي­خواست تا ساختار قدرت در اين کشور بر اساس اراده مردم به وجود آيد. شهيد مزاري براي تنوع قومي در افغانستان راه حل ارائه کرده گفت: "مشکل اين کشور در صورتي حل مي­شود که احزاب و جريان­هاي سياسي به جاي حذف يکديگر، به پذيرش هم، گردن بگذارند. در ديدگاهاي مزاري شهيد، مواردي را به وضوح مي­توان ديد که براي پايان دادن به بحران افغانستان، هم مي­انديشيد، هم طرح مي­داد و هم عمل مي­کرد. اين براي من جالب بود که استاد شهيد در سمينارهاي علمي، براي ختم بحران افغانستان و پايان خشونت­ها در کشور، گذشتن از دهليز انتخابات را پيش نهاد مي­کرد؛ گويا وي مشکل افغانستان امروز را در چهارده سال قبل پيش بيني کرده بود. مزاري در چهارده سال پيش به راه انداختن يک انتخابات همگاني را يکي از راه­هاي حل مشکلات سياسي در کشور عنوان نموده و براي شفافيت اين موضوع به مسئله سرشماري نفوس در افغانستان تأکيد مي­ورزيد و اينک، پس از چهارده سال، ما براي سرشماري نفوس در افغانستان به مثابه يک امر ضروري نياز داريم. اگر خواهان عينيت خواسته­هاي مزاري در افغانستان هستيد، ضرورت است که انديشه­هاي شهيد مزاري به بازخواني گرفته شود.»(به نقل از سايت http://www.rustamsana.com)

عبدالطيف پدرام رئيس حزب کنگره ملي افغانستان: «استاد شهيد عبدالعلي مزاري طي دو دهه مقاومت و پانزده سال مجاهدت با ايفاي نقش فعال در رهبري و پيشوايي مردم باغيرت خويش، مرد آزموده و پرورده­ي از آب درآمد که همه در توانايي، تدبير، هدايت و رهبري او، مهر تاييد مي­نهند. متأسفانه رويدادهاي خونين و دردناک سال­هاي 1370 تا 1373 که محصول تلاش برخي دشمنان آشکار مردم افغانستان بود، به عنوان يک نقطه­ي تاريک در تاريخ و مناسبات اقوام و تبارهاي گوناگون اين سرزمين مدت­ها خواهد باقي ماند» (به نقل از ويژه نامه شهيد استاد عبدالعلي مزاري، ص63 و 64).

احمد ضيا مسعود: «مزاري يکي از شخصيت‌هاي ملي افغانستان بود که به خاطر آزادي، استقلال و تماميت ارضي کشور، تا پاي جان رزميد و سرانجام در همين راه شربت شهادت نوشيد. مزاري شهيد در راه مبارزه براي استقلال و امنيت افغانستان، کوچک­ترين ترديد و دو دلي به خود راه نداده و تا آخرين لحظات عمرش در اين راه استوار ماند. استاد مزاري براي ايجاد يک جامعه مبتني بر عدالت و برابري تلاش مي­کرد و از نابرابري­ها در اين سرزمين رنج مي­برد. او در حرکت خويش براي احقاق حقوق مردم افغانستان چنان تلاش کرد که امروز تبديل به يک الگو شده است... مزاري، قرباني منافع ملي كشور گرديد و در اين راستا از طرف يك عده عناصر دهشت افگن و غير ملي به شهادت رسيد، او به خاطر آزادي، استقلال و تماميت ارضي كشور تا پاي جان ايستادگي كرد و در نهايت به خاطر وطن، جان شيرين خود را از دست داد»(همان، ص65 و 66).

محمد کريم خليلي معاون رياست جمهوري: «... مزاري رهبر آزاد انديش و مبارزي بود که بيش از چهارده سال در راه دفاع از آزادي، استقلال و سرافرازي کشور و پاسداري از ارزش­هاي ديني و ملي مبارزه کرد و بيش از سه سال در سخت‌ترين شرايط براي تحقق صلح، عدالت و امنيت و ايجاد افغانستان آزاد و با فرداي روشن مقاومت و ايستادگي نمود و گام‌هاي اساسي و مؤثري در اين راه برداشت و مفاهيم ارزشمندي را براي آن پايه گذاري کرد... مزاري که خود در متن نابرابري­ها، محروميت­ها و تبعيض­ها بزرگ شده بود، تأمين آزادي، عدالت و برابري را در پرتو قوانين عادلانه و انساني، براي نجات مردم افغانستان از فقر، عقب‌ماندگي، ظلم و استبداد سياسي، ضروري و اجتناب ناپذير مي­دانست و در راستاي تطبيق و نهادينه سازي آن در عرصه سياست، فرهنگ و اجتماع، ابتکارات قابل قدري را به کار بست. صداقت، سادگي، روحيه خدمت گذاري و آراي ابتکاري، او را به يک رهبر و شخصيت برجسته و بي­بديل سياسي و اجتماعي تبديل نمود و عشق او را در دل هزاران انسان فداکار و وطن­دوست جاي داد...»(همان، ص60 و 61).

دكتر همت فاريابي: «مزاري شهيد كه الگوي مبارزه به خاطر عدالت اجتماعي و برابري شهروندي در جامعه نابرابر افغانستان بوده، در عين حال شهيد مزاري، برخاسته از بطن جامعه هزاره و رهبر اصيل مردم زحمت­كش و ستم ديده هزاره در سده اخير مي­باشد. مزاري شهيد كه مصمم و استوار در راه مبارزه عليه استبداد كمر بسته بود، در يكي از اظهارات خود چنين مي­گويد: "ما مردم افغانستانيم ، هيچ نژادي را نمي­خواهيم نفي کنيم. ترکمن است، هزاره است، تاجيک است، افغان است، ايماق است و ديگر اقوام هستند. همه آن­ها بيايند در اين مملکت برادروار زندگي کنند و هر کس به حقوقشان برسند و هر کس درباره‌ي سرنوشت خودش تصميم بگيرد. اين حرف ماست. اگر کسي بيايد و نژاد خود را حاکم سازد، ديگران را نفي بکند، اين فاشيستي است. اين خلاف رسوم بين‌المللي است. بناء ما تکرار مي­کنيم: ما نياز به اين همبستگي داريم و نياز به اين کمک داريم. ما اگر در افغانستان به حق خود نرسيم و هويت پيدا نکنيم و موقعيت سياسي خود را تثبيت نکنيم، کسي براي برادران که در خارج پراکنده است ، ارزشي قايل نمي‌شود..."

   در اين پاره­ي قصير از اظهارات شهيد مزاري، معاني وسيع و ذي­قيمت عدالت اجتماعي، برابري شهروندي، احترام به حقوق همديگر، مشاركت سياسي، برادري، برابري و صلح شهروندي نهفته است.»( به نقل از وبلاگ faslirehaie.persianblog.ir)

سيد حسين انوري عضو پارلمان: «ما زماني در برابر آرمان و اهداف شهداي بزرگي چون شهيد مزاري پاسخي مثبت گفته مي­توانيم که همبستگي ملي و ميهني خويش را حفظ نماييم. مزاري يکي از شهداي بزرگ افغانستان است، که خواست­هايش را وحدت و هماهنگي مردم افغانستان تشکيل مي­داد.» (همان، ص68).

محمد صديق چکري: «وقتي مزاري به شهادت رسيد، چنين تصور مي­شد که کوه بابا زمين­گير شده و هندوکش به زير آمده و پامير از هم پاشيد.»(همان، ص68).

سليمان ياري عضو مجلس سنا:« استاد شهيد عبدالعلي مزاري در شرايطي به عنوان رهبر مقاومت عدالت خواهي، مطرح گرديد كه نفاق، برادركشي و جنگ داخلي وحدت ملي و همزيستي برادروار را در اين سرزمين به مخاطره انداخته بود. در چنين شرايطي شهيد مزاري شعار عدالت طلبي و شكل­گيري وحدت ملي را در سايه نظام سياسي عدالت محور مطرح كرد نظامي كه در آن، همه گروه­هاي سياسي، اقوام ساكن در كشور به ميزان نفوس و وجودشان در قدرت سياسي كشور مشاركت جويند. استاد شهيد و ياران با وفايش در راستاي همين هدف بزرگ و تحقق وحدت ملي و عدالت اجتماعي به شهادت رسيدند.» (همان، ص67 و 68).

غلام­علي حيدري صدر تنظيم نسل نو هزاره کويته: «استاد شهيد يك رهبر بر جـسته و مبارز نـستوه در مقابل سلطه جويي و خواهان برابري و برادري ميان تمام اقوام و مليت­هاي افغانستان بود و هيچ­گاه نمي­خواست كه يك مردم و مليت در افغانستان همه كاره بوده و اعمال سلطه بر ديگر اقوام و مليت­هاي آن كشور نمايند. استاد شهيد هرگز خواهان جنگ و خون­ريزي نبود و مي­خواست كه تمام قضاياي سياسي و اجتماعي از راه مذاكره و مفاهمه حل شده و عدالت اجتماعي در جامعه حاكميت پيدا كند. روي همين جهت بود كه او مذاكره را به تمام جوانب درگير در افغانستان، روي دست گرفته و با شوراي نظار، حزب اسلامي و طالبان مطرح كرده و انجام داد. ولي متأسفانه كه بر خلاف خواسته­ها و آرمان شهيد مزاري، جوانب مقابل طرح مذاكره و مفاهمه را به جنگ و خون ريزي مبدل كرده و جنگ­­هاي نا خواسته را بر رهبر شهيد تحميل كردند. چنانچه آقاي صبغة الله مجددي در بيانيه انتقال حكومتش، به صراحت از جنگ تحميلي بر هزاره­ها ياد كرد و به روشني ياد آور شد كه ديگران جنگ را بر هزاره تحميل كردند»(همان، ص2).

محمد همايون سرخابي: «بابه مزاري شهيد حامل پيام همبستگي و وحدت ملي در کشور جنگ زده ما افغانستان بود. او مداخلات اجانب و به خصوص کشورهاي همسايه را در امور داخلي ميهن مردود مي­شمرد و سخت از آن رنج مي­برد. مزاري شهيد با صداي رساي خويش آرمان­هاي دير پاي اقليت­هاي تحقير شده­ي ميهن را با متانت و دليري به داوري مي­گرفت و جـسورانه بازگو مي­کرد. او مرزهاي نامقدس و نامـيمون عدم اعتماد و ناباوري ميان اقوام و مليت­هاي کشور را محصول سياست­هاي نادرست، خشن و تفوق طلبانة زمامداران فاسد و فاشيست گذشته مي­دانست»( babamazare.blogfa.com)         

علامه سيد محمد حسين فضل الله لبناني: «شهيد مزاري مردي بود که صحنه هاي جهاد افغانستان شاهد حضور او بود... . و شهادتش جريحه بزرگي در حق اسلام و انسانيت است.»( زنده تر از تو کسي نيست، ص172)

آيت­ا...امامي کاشاني امام جمعه تهران: «... مردم افغانستان بايد بدانند که هدف اصلي استکبار جهاني ايجاد تفرقه ميان شيعه و سني است و به شهادت رساندن رهبر حزب وحدت عبدالعلي مزاري اقدام ظالمانه بوده و ادامه دادن اين اقدام دشمنان بايد به مثابه زنگ خطري براي همه مسلمانان جهان و وحدت شيعه و سني باشد.»(همان)

سيد منصور نادري رهبر فرقه اسماعيليه افغانستان: «... يقين کامل داريم که راه او (مزاري) الي يوم القيامه تعقيب خواهد شد، زيرا نهال حزب وحدت اسلامي افغانستان را که با خون خويش آبياري کرد و با درايت و جهان­بيني وسيع و مکتبي، به باروري رسانيده است هر روز از روز گذشته با قدم­هاي متين، قامت­هاي رسا و قلب­هاي پر از وحدت پرستي به سوي نور و روشني آزادي و استقلال کامل عقيدوي و فکري به پيش مي‌رود. ... ضايعه بزرگ رهبري و خالي بودن جاي آن برادر و دوست گرامي را هميشه در جوار خويش احساس نموده و عطيه دعاي هميشگي روح آزادمنش شان را در جوار حق سبحانه تعالي استدعا مي‌نمايم.»(همان)

شيخ مهدي شمس الدين رئيس پيشين مجلس اعلاي شيعان لبنان: «شهادت مزاري و همراهان نيکوکارش توسط گروه طالبان خسارت بزرگي براي امت و ملت مسلمان افغانستان به حساب مي‌آيد.»(همان)

علاءالدين بروجردي: «شهيد عبدالعلي مزاري در ميان رهبران گروه­هاي جهادي افغانستان شخصيت منحصر به فرد بود. او مقاومت و ايستادگي مبني بر باورهاي اسلامي جهت رهايي ملت مسلمان افغانستان و به ويژه شيعيان از مشکلات کشور را به عنوان يک هدف مقدس مي­ديد و در جهت تحقق اين هدف از هيچ تلاشي فروگزار نمي­کرد...

مقاومت مردانه او در غرب کابل، به رغم اينکه او نيز مي­توانست همانند ديگر رهبراني که فرار را بر قرار ترجيح داده‌اند، از صحنه بگريزد و جان سالم بدر برد، از او يک رهبر جاودانه براي شيعيان افغانستان ساخت و به همين دليل است که امروز او را شيعيان افغانستان و حتي ديگران او را به عنوان اسوه مقاومت و پايمردي و نماد رشادت و مردانگي مي‌شناسند» (همان)

دکتر رسول طالب: «مزاري براي افغانستان فکر مي­کرد، براي سر نوشت ملت افغانستان و براي مردم مظلوم و در بند کشيده­اي خويش انديشه مي­کرد. مزاري مي­گويد: "بياييد نظام سياسي آينده کشور را بر مبناي عدالت استوار کنيم. عدالت مبناي شکل گرفتن نظام سياسي افغانستان باشد. به خاطري که نظام سياسي گذشته با انحصار قدرت، براي کشور و ملت افغانستان فاجعه بود و فاجعه است. شرايط عيني افغانستان ايجاب مي­کند مصالح ملي افغانستان ما را ناگزير مي­کند که نظام سياسي آينده کشور را بر مبناي عدالت استوار کنيم. تبعيض را از بين مردم افغانستان رفع کنيم. مردم افغانستان که با دست­هاي خالي کشور را از کام اشغال روس بيرون کرده بودند، اين­ها را در تشکيل نظام سياسي آينده کشور سهيم نماييم." اين، مبناي تمام موضع‌گيري‌هاي مزاري در طي دوران زندگي او بود»( http://www.hazara.blogfa.com)

مولوي دوست محمد خان: « استاد شهيد همواره کوشيد تا برتري طلبي و تبعيض از جامعه ريشه کن شود، در عوض برادري و برابري جايگزين آن گردد و در همين راستا به شهادت رسيد ولي آرمان او باقي ست.» (همان، ص174)

 منابع:

1. بنياد شهيد و امور ايثارگران؛ ماهنامه فرهنگي تاريخي شاهد ياران، دوره جديد، ش59، مهرماه 1389ش، تهران، ص60
2. زنده تر از تو کسي نيست، کمسيون فرهنگي هفته نامه وحدت، قم، 1378.
3. وب سايت www.rustamsana.com
4. وبلاگ faslirehaie.persianblog.ir
5. وبلاگ babamazare.blogfa.com
6. وبلاگ www.hazara.blogfa.com