اشاره:

بيست و يكم ماه مبارك رمضان مصادف است با شهادت نخستين شهيد محراب، اميد محرومان، يار مستضعفان، حامي حق و مجري عدل، امير مؤمنان علي(ع). ضمن تسليت اين مصيبت بزرگ به همه ي انسان هاي آزاده، حق طلب و عدالت خواه، به ويژه به فرزند گرامي اش، امام زمان مهدي موجود موعود( عجل الله و تعالي فرجه) بر آن شديم تا به همين مناسبت نوشته ا ي داشته باشيم، اما نه در باره ي شخصيت امام علي(ع) بلكه درباره ي پيامي كه امام براي همه ي انسان هاي آزاده و نوع دوست دارد. زيرا در باره ي حيات فردي، اجتماعي و سياسي امير مؤمنان علي(ع)، از سوي انديشمندان مسلمان و غير مسلمان كتاب-هاي فراوان و مقالات متعدد و ارزنده ا ي نوشته شده است.

آنچه در اين نوشته به خوانش گرفته شده، تحليل كوتاه در باره ي فرازي از وصيت نامه ي آن حضرت است كه در آخرين لحظات عمر ارايه نموده است. امام(ع) در اين وصيت نكات مهم و ارزنده اي را كه در سرنوشت فردي و اجتماعي انسان ها مؤثر است، متذكر شده كه يكي از آن ها سفارش امام(ع) به چگونگي روابط و رفتار انسان نسبت به ايتام است و مي فرمايد:« اللَّهَ اللَّهَ فِي الْأَيْتَامِ فَلَا تُغِبُّوا أَفْوَاهَهُمْ وَ لَا يَضِيعُوا بِحَضْرَتِكُم‏»[1] خدا را، خدا را در باره ي يتيمان در نظر داشته باشيد تا مبادا دهانشان از غذايتان محروم شود و در حضور شما ضايع گردند.

اصول روابط اجتماعی

به طور كلي روابط اجتماعي از منظر اسلام بر دو اصل اساسي استوار است؛ اصل عدالت و اصل احسان، چنان كه خداوند متعال مي فرمايد:« إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ»[2] خداوند به عدل و احسان فرمان مى‏دهد.

1. اصل عدالت

بدون ترديد يك دسته روابط اجتماعي وجود دارد كه انسان بر اساس حكم عقل و براي تأمين مصالح و منافع خود به آن ها رو مي آورد. در برقراري اين نوع ارتباط، انسان نگاهش به اين است كه ارتباطش با چه افرادي منافع زيادي براي او دارد، مانند روابط مربوط به مسأله كسب و كار، تجارت و... . حفظ و استمرار اين نوع روابط، بستگي به تأمين منافع دو طرف به طور عادلانه دارد؛ بدين معنا كه در پايداري آن ها عادلانه بودنشان ضرورت دارد و چون تأمين منافع طرف هاي اين نوع روابط وابسته به رعايت اين اصل است، سعي دارند براي حفظ و استحكام روابط به رعايت اصل عدالت اهتمام ورزند.

بنابر اين، مقتضاي اصل عدالت حقوق متقابل است و هر كسي براي جامعه نفع داشت و خدمت كرد، در مقابل ديگران نيز بايد خدمات او را جبران كنند تا روابط عادلانه بر قرار گرديده و سلامت جامعه تأمين و سير تكاملي ادامه يابد.

2. اصل احسان

اما از آنجايي كه عدالت با همه قدرت و شكوه و تاثير عميقش در حفظ و بقاي روابط اجتماعي سالم، در برخي مواقع استثنايى به تنهايى كارساز نيست، در تعاليم آسماني اسلام اصل ارزشي ديگري به نام «اصل احسان» مطرح است. به عبارت روشن تر در طول زندگى انسان ها مواقع حساسى پيش مى‏آيد كه حل مشكلات روابط اجتماعي آنان به كمك اصل عدالت امكان پذير نيست، بلكه نياز به ايثار و گذشت و فداكارى دارد، كه با استفاده از اصل«احسان» بايد تحقق يابد. اين اصل گستره ي وسيعي دارد و شامل روابط انسان با درماندگان، از كار افتادگان، پدر و مادر، ايتام و... است. چون در اين موارد بحث منافع و مصالح متقابل مطرح نيست تا اصل عدالت حاكم باشد، اسلام مي گويد با چنين افرادي بايد بر اساس اصل«احسان» رفتار كرد و افراد توانمند جامعه از كيسه ي خود، زندگي آنان را تأمين نمايند.

با توجه به همين اصل، امام(ع) در اين فراز از وصيتش، چگونگي بر خورد با يتيمان و بر طرف كردن نيازهاي آنان را مورد توجه قرار داده است. يك قسمت از كلام امام(ع) راجع به رفع نيازهاي مادي آنان و بخش ديگر آن مربوط به رفع حاجت هاي معنوي آن ها است. در باره ي بر طرف كردن نيازهاي مادي يتيمان مي فرمايد:« فلا تغبوا افواههم» مبادا دهانشان از غذايتان محروم شود؛ يعني اين گونه نباشد كه يك روز چيزي به دهانشان برسد و روز ديگر گرسنه به سر ببرند بلكه هر فردي از افراد جامعه در برابر آنان مسئوليت دارند و بايد مراقب باشند كه غذاهاي آنان به موقع و مرتب به دست شان برسند.

در باره ي رفع نيازهاي معنوي ايتام مي فرمايد:« و لا يضيعوا بحضرتكم» مبادا آنان در مقابل شما ضايع گردند؛ بدين معنا كه انسان همان طور كه در رفع نيازهاي مادي ايتام مسئوليت دارد، موظف به برطرف كردن حاجت هاي معنوي او نيز است، چنان كه خداوند متعال در قرآن مي فرمايد:« فاما اليتيم فلا تقهر»[3] پس تو نيز يتيم را خوار و مغلوب مكن؛ يعني با او با مهر و محبت رفتار نما تا از نظر عاطفي احساس حقارت و كمبود ننمايد. رسول خدا(ص) درباره ي پاداش مهر ورزي با يتيم مي فرمايد:« هر كس دست خود را از روي مهرباني بر سر يتيمي بكشد، خداوند در برابر هر تار مويي كه دستش بر آن بگذرد، برايش نيكي مي نويسد و اگر او را گريان يافتي با لطف و مدارا، آرامش كن»[4] و در سخن ديگر مي فرمايد:« من و سرپرست يتيم در بهشت مانند اين دو[انگشت] هستيم.[5]

امام علي(ع) در باره ي كسي كه سرپرستي يتيمي را به عهده مي گيرد و حاجت هاي مادي و معنوي او را تأمين و برآورده مي كند، مي فرمايد:« هر كي يتيمي را سرپرستي كند تا بي نياز گردد، خداوند متعال در مقابل، بهشت را بر او واجب مي كند. همان گونه كه براي خورنده مال او، آتش را واجب كرده است».[6]

پس اگر يتيمي سرمايه داشته باشد ولي به خاطر كمي سن و عدم رشد فكري، نمي تواند آن را به جريان اندازد، افراد ديگري جامعه مكلفند سرمايه ي او را به جريان اندازند تا با حفظ اصل سرمايه، از درآمد و منافع آن، شخص يتيم بهره برده و استفاده نمايد. چنان كه وظيفه دارند، به تعليم و تربيت آنان پرداخته و زمينه را براي رشد عقلي، فكري، ديني و اعتقادي آنان فراهم سازند تا ايتام در مقابل ديگران ضايع نشوند.

مطالعه زندگاني امير مومنان علي(ع) نشان مي دهد كه حضرت نه تنها در گفتار به اين مسأله اكتفا كرده و به آن اهتمام ورزيده بلكه خود در عمل نمونه ي كامل يتيم نوازي است. داستان هاي زيادي از سيره عملي امام(ع) در مواجه با ايتام در تاريخ ثبت شده است كه براي رعايت اختصار يكي از آن ها را مي آوريم.

امير مؤمنان(ع) شبي از كنار خانه زن تهيدستي گذشت كه فرزندان خردسال داشت و آنان از گرسنگي مي گريستند و مادرشان آنان را سرگرم مي كرد تا بخوابند. آن زن ديگي بر اجاق نهاده بود كه در آن جز آب چيزي نبود، تا آن ها بپندارند كه در ديگ غذايي در حال پختن است. امام(ع) از حال آن زن با خبر شد و با قنبر به سوي خانه ي خود رفت و ظرف كوچكي خرما، كيسه اي آرد، مقداري روغن، برنج و نان برداشت و بردوش كشيد. قنبر از حضرت خواست تا وي آن را بر دوش گيرد، امام(ع) نپذيرفت. با رسيدن به خانه ي آن زن، از او اجازه خواست و وارد شد، مقداري برنج و روغن در ديگ ريخت و پس از پختن آن، براي كودكان در ظرف، غذا ريخت و به آنان فرمود: بخوريد. پس از سير شدن آنان، امام(ع) بر دست و پاي خود گرد اطاق مي گشت و بع بع(تقليد صداي حيوان) مي كرد. كودكان با مشاهده اين حالت، خنديدند. پس از خروج از خانه، قنبر پرسيد: سرورم امشب رفتاري شگفت آور از شما ديدم و راز برخي از آن را دانستم، ولي سبب گردش شما در خانه بر روي دست و پا و تقليد صداي بع بع حيوان را نفهميدم! امام(ع) فرمود: اي قنبر! چون وارد خانه شدم، كودكان از شدت گرسنگي مي گريستند. دوست -داشتم وقتي از نزد آنان خارج مي شوم، آن ها در حال سيري بخندند و دليل ديگري نداشت.[7]

بر اساس اين داستان، پيشواي پرهيزكاران، همان گونه كه به رفع نياز مادي ايتام پرداخته و شكم گرسنه ي آنان را با غذا سير نمود، با به خندانيدن آن ها، به جبران نيازهاي عاطفيشان نيز اهتمام ورزيد.

فرجام سخن اين كه پيام امام علي(ع) در آخرين لحظات عمر و در بستر مرگ كه از شدت درد فرق شكافته شده، به خود مي پيچيد، به انسان هاي آزاده، حق طلب و نوع دوست، اين است كه احسان به اقشار آسيب پذير جامعه و به ويژه ايتام را فراموش نكنند و هر فرد توانايي كه انديشه هاي انساني دارد و به خوشبختي بشريت فكر مي كند، وظيفه ي انساني دارد به تأمين نيازهاي مادي و معنوي قشرهاي آسيب پذير جامعه، به ويژه ايتام پرداخته و از اين طريق گامي به سوي سعادت و رستگاري خود بردارد.

ـــــــــــــــــــــــــــــ
1. نهج البلاغه، نامه، 47.
2. نحل،90.
3. ضحي، 9.
4. محمد باقر مجلسى، بحار الأنوار، محقق / مصحح: جمعى از محققان‏، بيروت‏، دار إحياء التراث العربي‏، 1403ق‏، ج79، ص80.
5. همان، ج35، ص117.
6. همان، ج42، ص268.
7. علامه حسن بن يوسف حلى، كشف اليقين في فضائل أمير المؤمنين عليه السلام، محقق / مصحح: حسين‏ درگاهى، تهران، وزارت ارشاد،1411ق‏، ص115.