آثار تربیتی روزه

چکیده:

اسرار و فلسفه¬هایی احکام به صورت آثار مثبت و پیامد منفی در زندگی انسان بروز و ظهور می-یابد؛ برخی از احکام آثار وضعی دارد و برخی از احکام مانند روزه دارای آثار تربیتی است، که این آثار بعد از مدتی با تکرار عمل در زندگی انسان پدیدار می¬شود؛ چون در پروراندن صفتی و ترک عادتی گذشت زمان و تکرار نقش تعیین کننده دارد.

در این نوشته برخی از مهم¬ترین آثار تربیتی روزه مورد بحث قرار گرفته¬است. آثارتربیتی روزه در زندگی فردی، مانند کنترل و تعدیل غرایز جنسی با توجه به پیامدهای منفی شهوترانی. اصلاح و کنترل زبان با توجه به آفاتی که زبان می¬تواند داشته باشد و اصلاح بعضی از رفتارهای که منجر به ظلم بر دیگران می¬شود.آثار تربیتی روزه در بُعد اجتماعی؛ شکوفا شدن روحیه نوع دوستی و یاری رساندن به دیگران با هدف فقر زدایی از جامعه؛ که اسلام در این راستا علاوه بر وضع خمس و زکات انفاق را به عنوان راهکاری دیگری در جهت فقر زدایی ارائه داده¬است؛ از نظر اسلام معیار کمّی انفاق تحقق مساوات و معیار کیفی آن مصداقی از «مما تحبون» است. تأکید بر انجام آنها در ماه مبارک رمضان سبب پرورش روحیات چون مساوات و مواسات و سخاوت در افراد روزه¬دار می¬گردد. 
واژگان کلیدی:آثار تربیتی، فردی، اجتماعی 
مقدمه 
اصولیون معتقدند، که احکام الهی تابع اسرار و فلسفه¬هایی است که سبب تشریع آن احکام شده-است؛ که از آن تعبیر به مصالح و مفاسد واقعیه احکام می¬کنند، به این معنا اگر در شریعت انجام عملی واجب شده انجام آن عمل دارای مصلحت است؛ و اگر انجام عملی حرام شده¬است پس انجام آن عمل مفسده دارد. مراد از مصلحت و مفسده اعمال، آثار مثبت و یا پیامد منفی اعمال است که در زندگی دنیوی و در زندگی اخروی انسان پدیدار می¬شود. روزه ماه مبارک رمضان عملی است عبادی که در شرع انجام آن بر مکلفین واجب گردیده¬است؛ بدین معنا که مصلحت مترتب بر این عمل عبادی در دنیا، وجود آثاری است که در زندگی فردی و اجتماعی انسان بروز می¬کند، و مصلحت اخروی آن پاداش فراوانی است که در آخرت به روزه¬دار وعده داده شده¬است. در این نوشته سعی شده¬است تا برخی از مهم¬ترین آثار تربیتی روزه که ضرورت زندگی امروزی ایجاب می¬کند مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
مفهوم شناسی
پیش از بیان آثار فردی و اجتماعی روزه تعریف برخی مفاهیم دخیل در بحث ضروری می¬نماید. 
1.آثار: نشانه¬ها و علائم جمع اثر(عمید،20،1،1374.)
2. تربیتی: منسوب به تربیت برای واژه¬ی «تربیت» معانی چون: تربیه، پرواریندن پروردن، آموختن پروراندن، پرورش دادن، ادب و اخلاق به کسی یاد دادن.(دهخدا، 1335،:14،551) اما در اصطلاح، مکاتب ونگرش¬های فلسفی به گونه¬های متفاوت به انسان و تربیت می¬نگرند و متناسب با مبانی خود به تعریف و بیان هدف¬های تعلیم و تربیت می¬پردازند. تعریف¬های متعدد، در این نکته توافق دارند که تربیت مجموعه¬ای از تدابیر و روش¬های است که برای به فعلیت در آوردن و شکوفا ساختن استعدادهای انسان است.
3. اجتماعی: منسوب به اجتماع، کاری یا چیزی که به همگان تعلق داشته باشد، آنچه مربوط به گروهی از مردم باشد.(عمید:103،1،1374)
4. فردی: منسوب به فرد، تنهایی، بی انبازی، یگانه بودن، اختصاصی، انفرادی، خصوصی، شخصی ضد جمعی(دهخدا:1335/37/105)
5. روزه: روزه خوددرای از خوردن و آشامیدن و سایر اعمالی که برای روزه¬دار منع شده از طلوع صبح تا غروب آفتاب.(عمید،1374:ج3،1269)
معنی «شرعی» روزه هم با معنی «لغوی» آن ارتباط دارد؛ چرا که معنی شرعی آن عبارت است از: خودداری از خوردن، آشامیدن و آمیزش جنسی به خاطر رضای خدا از طلوع فجر تا غروب آفتاب می¬باشد.
آثار روزه¬داری
از نظر علماء اخلاق، روزه¬ی که موارد امساک آن در کتاب¬های فقهی آمده هرچند صحیح بوده و تکلیف را ساقط می¬سازد ولی برای قبولی آن، موارد دیگری هم باید ترک شود که عبارت است از ترک همة گناهان آنها می¬گویند:روزه در صورتی کامل و مورد قبول واقع می¬شود که همة اعضا و جوارحش روزه دار باشد.(امینی،222،1388) بدون تردید روزه با وصف مذکور دارای بیشترین اثر تربیتی در زندگی انسان خواهد بود؛ و در صورت تحقق دقیق شرایط و معیارهای که در برخی از روایات ذکر شده¬است نتایج گرانبهایی برای فرد و اجتماع به ارمغان خواهد ¬آورد. 
گفتار اوّل- آثار فردی
1- کنترل شهوت: اهمّیت این بحث از آن جهت است که در عصر حاضر زیاده¬روی در مسایل جنسی، به یکی از چالش¬های مهم اجتماعی تبدیل گردیده¬است؛ بررسی پرونده-های قتل¬¬های ناموسی، تجاوز به عنف، تجاوز به کودکان و حتّی روابط نامشروع با محارم و ... در دادگاهها نتیجه¬ی افراط در اشباع غریزة جنسی و شهوترانی است قرآن مجید می-فرماید:« وَ اللَّهُ يُريدُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَ يُريدُ الَّذينَ يَتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ‏ أَنْ تَميلُوا مَيْلاً عَظيماً» (سوره نساء/27) خدا مى‏خواهد شما را ببخشد(و از آلودگى پاك نمايد)، امّا آنها كه پيرو شهواتند، مى‏خواهند شما بكلى منحرف شويد. مراد از ميل عظيم، هتك حدود الهى است، كه در آيات 22 و 23 سوره نساء ذكر شده¬است، مى‏فرمايد: پيروان شهوات مى‏خواهند شما همه اين مرزها را بشكنيد، با مادر و خواهر و دختر خود و غيره كه به نسب بر شما حرام شده‏اند، و خواهر رضاعى و مادر زن و ربيبه و غيره كه به سبب بر شما حرام شده‏اند همخوابگى كنيد. (طباطبایی:449،4،1374) بدون شک نتیجه¬¬ی زیاده¬روی در مسایل جنسی هر چند از راه حلال، گرفتار شدن در دام گناهانی چون زنا، لواط و خود ارضایی به دنبال خواهد داشت، امیرالمؤمنین(ع) می¬فرماید:« «مدمن‏ الشّهوات‏ صريع الآفات مقارن السّيّئات موقن‏ بالثّبات‏.» كسى كه به طور دائم پيروى خواهشهاى خود كند زمين خورده آفتها و همراه و قرين با گناهان است، با يقينى كه به پى آمدهاى آن دارد (الآمدی:602،1،1378) از جمله پیامدهای منفی گناهان جنسی ابتلاء به بیماری¬های غیر قابل درمان چون ایدز و هپاتیت است. و ابتلاء به این نوع از بیماری¬ها علاوه بر خطر انتقال بیماری به دیگران و گسترش آن در جامعه به مرگ فرد بیمار منتهی می¬خواهد شد. از آنجای که براساس آمار، بیشتر قربانیان (یعنی 85 )درصد از کل موارد شناسایی شده مبتلا به ویروس ایدز مردان¬ است.(سایت باشگاه خبرنگاران جوان) و غالب آنها سرپرست و نان آور خانواده خود هستند. مرگ آنها خسارت غیر قابل جبرانی را در ابعاد اقتصادی و روانی بر خانواده¬هایشان به بار می¬آورد. اسلام افراط به مسایل جنسی مردود دانسته و برای کسانی که تحت فشار شهوت قرار می¬گیرند راهکار روزه¬داری را ارائه داده¬است. پیامبر اکرم(ص) خطاب به گروه از جوانان مجردی که تحت فشار غریزة جنسی قرار داشتند فرمودند:« يَا مَعْشَرَ الشَّبَابِ عَلَيْكُمْ بِالْبَاهِ فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِيعُوهُ فَعَلَيْكُمْ بِالصِّيَامِ فَإِنَّهُ وِجَاؤُهُ‏»ای گروه جوانان! هریک از شما که می¬تواند ازدواج کند، در این باره اقدام نماید، زیرا به وسیله ازدواج می¬توان چشم و دامن را از گناه بازداشت و هرکس که توانایی ازدواج را ندارد روزه بگیرد، زیرا روزه از شهوت می¬کاهد .(کلینی:180،4،1362) شکی نیست که این گونه سفارش¬ها برای نجات جامعه و فرد از پیامدهای ناگوار شهوترانی مفید است؛ امّا سفارش پیامبر(ص) به آن گروه جوان در قالب یک امر استحبابی است انجام عمل استحبابی خصوصا روزه¬ که مشقت¬آور است نمی¬تواند راه حل مشکل کنترل غریزة جنسی برای همه باشد؛ زیرا امر استحبابی برای همه¬ی مردم انگیزه لازم را به گرفتن روزه ایجاد کند. لذا شرع مقدس راهکار همگانی وجوب روزه¬داری همة مکلفین یک ماه در سال را ارائه داده¬است. در این راهکار همگانی اولاً:هرگونه ارتباط جنسی در طول روز حتی با همسر حرام و مبطل روزه بوده و علاوه بر قضا موجب کفاره هم است. ارتباط جنسی حرام علاوه بر وجوب قضای آن روز موجب کفاره جمع است. و ثانیاً: برای روزه کامل معیار تعریف شده¬است که طبق این معیار یکی از شرایط قبولی روزه نداشتن رابطة نامشروع در طول ماه رمضان، و شرط دیگر، اجتناب از نگاه به نامحرم ¬است. در این رابطه روایات زیادی به مضامن گوناگونی از معصومین(ع) وارده شده از جمله در روایتی امام صادق(ع) می¬فرماید:«إِذَا صُمْتَ فَلْيَصُمْ‏ سَمْعُكَ‏ وَ بَصَرُكَ وَ فَرْجُكَ وَ لِسَانُكَ وَ تَغُضُّ بَصَرَكَ عَمَّا لَايَحِلُّ النَّظَرُ إِلَيْهِ وَ السَّمْعَ عَمَّا لَايَحِلُّ اسْتِمَاعُهُ إِلَيْهِ وَ اللِّسَانَ مِنَ الْكَذِبِ وَ الْفُحْشِ»(مجلسی:[بی¬تا]،295،93.) گرسنگی میل جنسی را کاهش داده و زمینه را برای ترک گناهانی چون چشم¬چرانی که منتهی به زنا و آلودگی¬هایی دیگر می¬شود فراهم می¬کند. از سوی دیگر، آنچه به عنوان آثار اخروی روزه مقبول، جایگاه روزه¬دار نزد خداوند و ... که در روایات ذکره شده¬است انگیزة روزه¬دار را برای ترک گناه جنسی در ماه رمضان دو چندان می¬کند، بنابراین اثر روزه¬ای منطبق با معیار مذکور در روایات و تکرار آن به مدت یک ماه سبب شکوفا شدن روحیه¬ی بندگی یعنی پیروی از اوامر الهی و ترک اطاعت هوای نفس در وجود انسان می¬گردد. 
2- اصلاح زبان: زبان یکی از مهم¬ترین ابزارهای ارتباطی و انتقال مفاهیم با دیگران است؛ اهمّیت آن چنان است که قرآن مجید در سوره (الرحمن) نعمت‏بيان را به عنوان مهمترين نعمتها بعد از آفرينش انسان ذكر مى‏كند. آثار و فواید بیشمار زبان را می¬توان در تكامل و پيشرفت زندگى انسانها و پيدايش و گسترش تمدّنها دید، بدون تردید اگر اين نعمت بزرگ الهى نبود، هرگز انسان نمى‏توانست دانشها و تجربيّات خود را به آسانى از نسلى به نسل ديگر انتقال دهد، و سبب پيشرفت علم و دانش و تمدّن و دين و اخلاق گردد.(مکارم:310،1،1385) از سوی اگر عقب ماندگی، جنگها، انتحار، دشمنی¬ها، و بسیاری از نابسامانی¬ها چه در سطح جامعه و چه در سطح خانواده، به دقّت بررسی شود نقش زبان در اکثر آنها برجسته است. و زبان می¬تواند آتش فتنه¬ای را بر افروزد که در اثر آن خون¬های ریخته و اموالی نابود و کنیه آن سالیان متمادی میان دو خانواده، دو طائفه ادامه داشته باشد. از سوی دیگر، لغزش¬گاههای زبان برخلاف سایر اعضای بدن انسان محدود به یک یا چند مورد نیست. برخی از علماء مانند مرحوم فیض کاشانی در کتاب «محجة البيضاء» و غزّالی در کتاب «احیاء العلوم» بیست مورد گناه را برای زبان برشمرده-اند و برخی تا هفتاد مورد گناهی که توسط زبان انجام می¬شود را محاسبه نموده¬اند. پیامدهای منفی اخروی گناه زبان همان آتش¬ و مار و عقرب¬های است که زبان آن¬ها را بوجود آورده¬است. پیامدهای منفی زبان در زندگی دنیوی نفاق¬ها، دشمنی¬ها خونریزی¬ها هتک نوامیس، نا امنی و... است؛ که می¬توان عامل هریک از آنها را در یکی از مواردی چون: غیبت، تهمت، نشر شایعات بی¬اساس و اشاعه فحشاء، نیش زدن دیگران(اذیت دیگران با کلام)، تبلیغ باطل و تشویق به گناه، کتمان شهادت، سخن¬چینی، بدعت، نفاق، استهزاء، دروغگویی، عیبجویی، مجادله، فحش، افشاء سرّ، مدح بی¬جا، ذم بی¬جا، سخنان خصومت آفرین، بهتان وافتراء، طعن وشماتت، شهادت به ناحق، وعده دروغ دادن (مکارم:317،1،1385) جستجود کرد. حساسیت دین نسبت به گناه زبان روزه دار چنان است که نه تنها گناه زبان مانع کمال روزه دانسته بلکه در کتاب¬های فقهی گناه دروغ بستن به خدا و پیغمبر را از مبطلات روزه برشمرده است. روایات زیادی حفظ زبان از گناه را شرط تحقق روزه¬ی کامل دانسته هرچند در برخی از روایات به صورت کلی از حفظ زبان در هنگام روزه سخن گفته و در برخی دیگر به مواردی از گناهان زبان اشاره کرده¬است، در روایتی امام صادق(ع) می¬فرماید:« إِنَّ الصِّيَامَ لَيْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَحْدَهُ- إِنَّمَا لِلصَّوْمِ شَرْطٌ يَحْتَاجُ أَنْ يُحْفَظَ حَتَّى يَتِمَّ الصَّوْمُ- وَ هُوَ الصَّمْتُ الدَّاخِلُ- أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَ مَرْيَمَ بِنْتِ عِمْرَانَ «إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْماً- فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيًّا» يَعْنِي صَمْتاًفَإِذَا صُمْتُمْ فَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَكُمْ عَنِ الْكَذِبِ ... وَ لَا تَغْتَابُوا ... وَ لَا تَكْذِبُوا ... و لَا تَسَابُّوا وَ لَا تَشَاتَمُوا- وَ لَا تَنَابَزُوا وَ لَا تُجَادِلُوا» همانا روزه فقط امساک از طعام و شراب نیست، بلکه از برای روزه شرطی است که می¬بایستی آن را حفظ کنی تا به کمال برسد، روزه کامل همانا روزه داخل است. آیا نشنیده¬ای آنچه را که مریم بنت عمران فرمود:براسیت من نذر کرده¬ام برای پرودگار رحمان روزة(سکوت بگیرم) پس امروز با هیچ کسی سخن نمی-گویم امام فرمود: مریم روزه سکوت داشته است. هرگاه روزه گرفتید، پس حفظ نمایید زبانتان را از دروغ، ... غیبت نکنید، دروغ نگویید، همدیگر را ناسزا نگوئید، شماتت و ملامت نکنید، همدیگر به لقب¬های زشت خطاب نکنید و مجادله نکنید. (حرعاملی:166،10،1409،) آثار تربیتی یک ماه روزه¬داری با معیار امساک زبان، برای روزه¬دار ترک دروغ، سخن چینی، بدزبانی، استهزاء مجادله و... در عوض پرورش اوصاف چون راستگویی، نیکو سخن گفتن، سخن حق گفتن و... است.
3- اصلاح رفتار: شاید منفور¬ترین واژه¬ از نظر اسلام واژه «ظلم» باشد؛ چه اینکه قرآن مجید از بزرگترین گناه یعنی شرک به خدا به عنوان«ظلم عظيم» یاد کرده¬است:« وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيمٌ» (سوره لقمان/13) به خاطر بياور) هنگامى را كه لقمان به فرزندش -در حالى كه او را موعظه مى‏كرد- گفت: «پسرم! چيزى را همتاى خدا قرار مده كه شرك، ظلم بزرگى است. در روایتی پیامبر گرامی اسلام(ص) ظلم را به دسته تقسیم کرده یکی از اقسام ظلم، ظلم به دیگران است و از آن به عنوان گناهی که خدا از آن نمی¬گذرد یاد کرده¬است.(:« اَلظُّلْمُ ثَلاثَةٌ: فَظُلْمٌ لايَغْفِرُهُ اللّه‏ُ وَ ظُلْمٌ يَغْفِرُهُ وَ ظُلْمٌ لا يَتْرُكُهُ، فَأَمَّا الظُّلْمَ الَّذى لا يَغْفِرُ اللّه‏ُ فَالشِّرْكُ قالَ اللّه‏ُ: «إنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيمٌ» و َأَمَّا الظُّلْمَ الَّذى يَغْفِرُهُ اللّه‏ُ فَظُلْمُ الْعِبادِ أَنْفُسَهُمْ فيما بَيْنَهُمْ و َبَيْنَ رَبِّهِمْ و َأَمَّا الظُّلْمَ الَّذى لا يَتْرُكُهُ اللّه‏ُ فَظُلْمُ الْعِبادِ بَعْضُهُمْ بَعْضا» ظلم سه قسم است: ظلمى كه خدا نمى ‏آمرزد، ظلمى كه مى ‏آمرزد و ظلمى كه از آن نمى‏ گذرد، اما ظلمى كه خدا نمى‏ آمرزد شرك است. خداوند مى ‏فرمايد: «حقا كه شرك ظلمى بزرگ است» و اما ظلمى كه خدا مى ‏آمرزد، ظلم بندگان به‏ خودشان ميان خود و پروردگارشان است اما ظلمى كه خدا از آن نمى ‏گذرد ظلم بندگان به يكديگر است.(نهج الفصاحه:407،1382) ظلم به دیگران موجبات خشم شدید خداوند را فراهم می¬کند، پیامبر گرامی اسلام(ص) می¬فرماید:« اشتدّ غضب‏ اللَّه‏ على‏ من‏ ظلم‏ من لا يجد ناصرا غير اللَّه»آن كس كه بر بينوائى كه بجز خدا پناهى ندارد ستم مي¬كند خشم خدا نسبت باو بسيار سخت است‏(نهج الفصاحه:58،1382) یکی از آثار تربیتی روزه¬داری اصلاح رفتار انسان است؛ زیرا ظلم مانع قبولی روزه است روایات زیادی به این مسئله اشاره دارد از جمله در روایتی امام صادق(ع) می¬فرماید:« إِذَا أَصْبَحْتَ صَائِماً فَلْيَصُمْ سَمْعُكَ وَ بَصَرُكَ مِنَ الْحَرَامِ- وَ جَارِحَتُكَ وَ جَمِيعُ أَعْضَائِكَ مِنَ الْقَبِيحِ- وَ دَعْ عَنْكَ الْهَذْيَ وَ أَذَى الْخَادِمِ» هر گاه روز کردی در حالی که صائم هستی، پس باید گوش و چشم تو از حراک حتماً صائم باشد، باید جوارح و جمیع اعضای تو از زشتیها پاک باشد، از خود دور کن کارهای بیهوده و اذیت خدمتگذارانت را(حر عاملی:165،10،1409) مورد ظلم اختصاص به رابطه خاص مانند حاکم و رعیت ندارد؛ بلکه دامنه ظلم از این جهت بسیار گسترده است، و می¬تواند میان دو نفر با هر گونه رابطه¬ای صورت بگیرد مانند: ظلم به همسر، ظلم به اولاد، ظلم به شاگرد، ظلم به برادر، ظلم به خواهر، ظلم به همکار، ظلم به هم¬کلاسی، ظلم به همسفر، ظلم به مشتری، ظلم به رعیت و ... اگر روزه¬دار به این حقیقت توجه داشته باشد که ظلم به دیگری، زحماتی که برای روزه¬داری کشیده بی¬اثر می¬سازد؛ قطعاً نسبت به رفتار خود توجه کرده و سعی خواهد کرد تا با مراقبت بیشتر نسبت به رفتار خود روزه کامل گرفته و توشه¬ای برای سفر آخرت خویش فراهم سازد. نتیجه مراقبت یک ماهه روزه¬دار نسبت به رفتار خویش پرورش روحیه¬ای منطبق با معیارهای دینی است که در رفتار او بعد از ماه مبارک رمضان تحقق عینی پیدا خواهد کرد.
گفتار دوم - آثار اجتماعی روزه
فقر مهم¬ترین مشکل اجتماعی گذشته، حال و آینده بوده و خواهد بود؛ چون ناهنجاریهای اجتماعی مانند دزدی، گروگانگیری، اعتیاد تن¬فروشی و ... ناشی از فقر است. اسلام برای مبارزه با پدیده فقر، برنامه جامع فقر زدایی را با هدف ریشه کن کردن آن از جامعه تدوین و ارائه داده-است. وضع قانون مالی خمس و زکات، تشویق¬ مسلمانان به انفاق و بیان ثواب هفتصد برابری انفاق در آیه(261) و نیز تأکید بر مساوات و مواسات وسخاوت به عنوان ارزشهای اخلاقی خصوصاً توجه دادن به این ارزشها در ماه مبارک رمضان با هدف پرورش روحیات مزبور و با فراهم بودن زمینه¬ی آن در ماه مبارک رمضان، نشانگر اراده جدّی اسلام برای حل دائمی این معضل اجتماعی است؛ زیرا اسلام به بحث انفاق را هم از جهت کمّی و هم از جهتی کیفی و هم به تداوم روحیات مزبور توجه کرده، معیار کیفی انفاق از نظر اسلام مصداقی از« مِمَّا تُحِبُّونَ» است. و ازنظر کمّی، آیاتی از قرآن به بخشیدن مقداری از مال به بینوایان و مستمندان فرمان می-دهد.(جعفری:1419/52) از سوی انفاقی از نظر اسلام مطلوب است که به صورت یک برنامه دائمی باشد، چنانچه قرآن مجید در آیات متعددی از انفاق به عنوان صفتی از اوصاف مؤمن سخن گفته:« الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ‏ يُنْفِقُون»(سوره انفال/3) آیه شریفه از فعل مضارع که دلالت بر دوام و استمرار دارد استفاده کرده مفهومش اين است كه آنها انفاق مواهب الهى را به طور مستمر انجام مى‏دهند. تحقق ارزشهای چون مساوات و مواسات و سخاوت در این قالب معنی پیدا می¬کند. 
1. پرورش روحیه مساوات: یکی از آثار تربیتی روزه در بعد اجتماعی آن بیدار کردن حسّ هم دردی با قشر فقیر جامعه است. عاطفه¬ی روزه دار با گرسنگی و تشنگی موقتی، شکوفا شده و وضعیت گرسنگان و مستمندان را بهتر درک می کند و مسیری در زندگی او باز می شود که حقوق فقرا و گرسنگان را فراموش نکرده و از دردهای آنان غافل نباشد. گرچه ممکن است افراد متمکن و ثروتمند را با توصیف حال گرسنگان و محرومان، متوجه حال آنان ساخت، ولی اگر این مسئله جنبه حسی و عینی به خود بگیرد بهتر اثربخش است..(سایت اسلام کوئست) در روایتی هشام بن حکم از علت تشریع روزه پرسید، امام صادق(ع) در جواب فرمودند:« إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصِّيَامَ لِيَسْتَوِيَ بِهِ الْغَنِيُّ وَ الْفَقِيرُ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْغَنِيَّ لَمْ يَكُنْ لِيَجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فَيَرْحَمَ الْفَقِيرَ لِأَنَّ الْغَنِيَّ كُلَّمَا أَرَادَ شَيْئاً قَدَرَ عَلَيْهِ فَأَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يُسَوِّيَ بَيْنَ خَلْقِهِ وَ أَنْ يُذِيقَ الْغَنِيَّ مَسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِيَرِقَّ عَلَى الضَّعِيفِ فَيَرْحَمَ الْجَائِعَ» (شیخ صدوق:73،2،1404) روزه به این دلیل واجب شده است که میان فقیر و غنی مساوات برقرار گردد، و این به جهت آن است که غنی طعم گرسنگی را بچشد و نسبت به فقیر ادای حق کند، چرا که اغنیا معمولاً هر چه را بخواهند برای آنها فراهم است، خدا می خواهد میان بندگان مساوات باشد، و طعم گرسنگی و درد و رنج را به اغنیا بچشاند تا آنان به ضعیفان و گرسنگان رحم کنند.
2. پرورش روحیه¬¬ی مواسات: یکی از آثار روزه در بُعد اجتماعی، پرورش روحیه¬ی مواسات در افراد جامعه نسبت به همدیگر است. مواسات به معنای مددکاری به مال و برابر گردانیدن و در یک سطح قرار دادن دیگران و یا مقدم داشتن آن¬ها برخود- به ویژه در امور مالی- است. در اسلام به اندازه‌اي دربارة مواسات تأكيد شده است كه مي‌توان آن را به عنوان يك قانون اخلاقي معرفي كرد.(سایت آیت¬الله مظاهری) مواسات از ویژگی¬های برجسته و مثبت در نظام اخلاق اسلامی ونیز از خصلت¬های مؤمنان به حساب می¬آید. با توجه به فضای معنوی¬ای که در ماه مبارک رمضان وجود دارد زمینه¬ی مساعد برای پرورش روحیه¬ی همدردی و کمک به دیگران، در افراد فراهم می¬آید؛ از این رو در منابع دینی به مسلمانان توصیه شده که در ماه رمضان بیش از هر زمان دیگر به نیازمندان کمک نمایند (سایت حوزه). پیامبر(ص) در این فرمود: «وَ شَهْرُ الْمُوَاسَاةِ وَ هُوَ شَهْرٌ يَزِيدُ اللَّهُ فِي رِزْقِ الْمُؤْمِنِ فِيهِ وَ مَنْ فَطَّرَ فِيهِ مُؤْمِناً صَائِماً» ماه رمضان ماه مواسات و همدردی با دیگران است و در این ماه روزی انسان مؤمن زیاد می¬گردد.(کلینی:66،4،1407)
3. پرورش روحیه¬ی سخاوت: یکی از آثار روزه¬داری شکوفا شدن فضیلت اخلاقی سخاوت است؛ زیرا یکی از کارهای که اسلام در ماه مبارک رمضان به آن سفارش کرده¬است انفاق در راه خدا، صدقه دادن و افطاری دادن می¬باشد. پیامبر گرامی اسلام(ص) در یکی از خطبه¬های آخر شعبان می¬فرماید:« وَ تَصَدَّقُوا عَلَى فُقَرَائِكُمْ وَ مَسَاكِينِكُمْ» به فقراء و بیچارگان خود«از ارحام و اهل ایمان» صدقه دهید.(حرعاملی:313،10،1409) پیامبر گرامی اسلام(ص) در یکی از خطبه¬های آخر شعبان در باره اهمّیت افطاری دادن می¬فرماید:« مَنْ‏ فَطَّرَ فِيهِ مُؤْمِناً صَائِماً كَانَ لَهُ بِذَلِكَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِذُنُوبِهِ فِيمَا مَضَى‏» هر كه در آن روزه‏دار مؤمنى را افطار دهد نزد خداى عز و جل‏ ثواب آزاد كردن بنده‏اى دارد و گناهان گذشته‏اش آمرزيده شود.(شیخ صدوق:41،1400) مجموع سفارشات پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) نسبت به اهمّیت انفاق به معنای وسیع آن خصوصا در ماه رمضان باعث برانگیخته شدن انگیزة بذل و بخشش روزه¬دار می¬شود که مداومت بر آن سبب شکوفا شدن روحیه¬ی سخاوت می¬گردد؛ اهمیّت سخاوت از نظر اسلام چنان است که پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود:«ثَلَاثَةٌ يَسْتَغْفِرُ لَهُمُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ الْمَلَائِكَةُ وَ اللَّيْلُ وَ النَّهَارُ الْعُلَمَاءُ وَ الْمُتَعَلِّمُونَ وَ الْأَسْخِيَاء» سه گروهند كه آسمانها و زمينها و فرشتگان و شب و روز بر ايشان طلب مغفرت مى‏كنند، علما، شاگردان و سخاوتمندان (شیخ حسن دیلمی:196،1،1412)
4. کاهش جرائم: یکی دیگر از آثار روزه داری، کاهش جرم و گناه در جامعه است. در ماه مبارک رمضان در اثر کنترلی که افراد روزه دار بر خواسته ها و تمایلات خودشان دارند، عوامل و زمینه های گناه به مقدار قابل توجهی کاهش پیدا می کند. از این رو به مقدار زیادی از جرایم کاسته شده و امنیّت اجتماعی به میزان زیادی افزایش می یابد. شاید آن چه در روایات اسلامی درباره¬ی به زنجیرشدن شیطان و عوامل آن وارد شده، اشاره به همین اثر روزه داری باشد. چنان که پیامبراکرم(ص) فرمود: «إِذَا طَلَعَ هِلَالُ شَهْرِ رَمَضَانَ غُلَّتْ مَرَدَةُ الشَّيَاطِينِ ... وَ غُلِّقَتْ أَبْوَابُ النَّارِ» زمانی که هلال ماه رمضان طلوع کند شیطان و عواملش در زنجیر می شوند ... و درهای آتش بسته می¬شود .(کلینی:67،4،1407)
شاید بتوان گفت که منظور پیامبراکرم(ص) از به زنجیرشدن شیاطین، کاهش یافتن عوامل و زمینه های گناه در ماه رمضان است. با کاهش جاذبه ها و زمینه های گناه، وسوسه های شیاطین نیز کارایی خود را از دست می دهد؛ گویی که شیطان در بند شده و نمی تواند انسان ها را به سوی گناه، خلاف و فساد بکشاند. بدین ترتیب می توان گفت که یکی از آثار و پیامدهای روزه داری کاهش جرم و خلاف در جامعه و افزایش امنیّت اجتماعی است.(سایت حوزه)
نتیجه:
آثار که روزه¬داری از خود برجا می¬گذارد پرورش استعدادهای نهفته در فطرت انسان پس از به حاشیه رانده شدن آنها بر اثر سلطه هوای نفس و پیروی از آن است. شهوترانی به نظر هر انسانی فارغ از باورهای دینی، سیاسی و فرهنگی امر ناپسند و مردود است چه اینکه امراضی غیر قابل علاجی هم را به دنبال دارد؛ همین طور عادت کردن زبان به سخنانی که در دین گناه تلقی شده-است، با فطرت پاک بشری ناسازگار است. ظلم به عنوان منفورترین و زشت¬ترین پدیده در نزد عقل سلیم. اسلام برای مبارزه با چنین پدیده¬هایی راهکار روزه¬داری را در قالب روزه واجب یک ماه در سال بر همة مکلفین و روزه¬های مستحبی در طول سال، و تعریف معیار برای روزه مقبول و کامل ارائه داده¬است. معیار تعیین شده امساک اعضاء و جوارح از گناه و در مرتبة بالاتر از روزه داشتن فکر هم سخن گفته شده¬است. برآیند چنین روزه¬ای شکوفا شدن استعدادهای خفته فطری و تحقق هدف روزه که همان دستیابی به قدرتی است که بتوان در برابر خواسته¬های نفسانی ایستاد که در منطق دین از آن به(تقوا) یاد می¬شود خواهد بود؛ از سوی دیگر برخی از آثار تربیتی روزه نشانگر افق دید اسلام است با توجه به وجود شکاف طبقاتی از نظر اقتصادی و پیامدهای منفی که شکاف طبقاتی به مرور زمان می¬تواند بر جامعه بگذارد مواسات و مساوات و سخاوت را به عنوان ارزش اخلاقی اهمیّت داده تا بدین وسیله هم این شکاف طبقاتی از میان بردارد و هم ذهنیتی که ممکن است شکاف طبقاتی برای اغنیاء نسبت به فقرا و بالعکس ایجاد می¬کند از میان برداشته شده و هم این که روحیه مساوات ومواسات و سخاوت به عنوان اوصاف انسانی در انسان زنده شود.
فهرست منابع
1. قرآن کریم
2. الآمدی تمیمی، عبدالواحد؛ غررالحکم؛ ترجمه محلاتی؛ تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛1378. 
3. امینی، ابراهیم؛ آشنایی با اسلام؛ قم، بوستان کتاب؛ 1388. 
4. جعفری، محمد تقی؛ رسایل فقهی؛ تهران، مؤسسه منشورات کرامت؛ 1419ه.ق؛ چاپ اول.
5. حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه؛ قم، مؤسسه آل البیت(ع)؛1409ه.ق، ج10،ص165
6. دهخدا، علی اکبر؛ لغتنامه دهخدا،[بی¬جا]، 1335.
7. دیلمی، شیخ حسن؛ ارشاد القلوب؛ قم، شریف رضی؛ 1412ه.ق. چاپ اول.
8. سایت باشگاه خبرنگاران جوان 14/2/1395.
9. شیخ صدوق؛ امالی؛ بیروت، اعلمی؛ 1400ه.ق؛ ص41.
10. شیخ صدوق؛ من لایحضره الفقیه؛ قم، جامعه مدرسین؛ 1404ه.ق، چاپ دوم.
11. طباطبایی، محم حسین؛ ترجمه تفسیر المیزان؛ قم، دفتر انتشارات اسلامی؛ 1374، چاپ پنجم.
12. عمید، حسن؛ فرهنگ عمید؛ تهران، امیر کبیر؛ 1374.
13. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تهران، دارالکتب الاسلامیه؛ 1407ه.ق، چاپ چهارم. 
14. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار؛ بیروت، دار الاحیاءالتراث العربی؛ [بی¬تا] 
15. مکارم شیرازی، ناصر؛ اخلاق در قرآن، قم، مدرسه الامام علی بن ابی¬طالب(ع)، 1385.
16. مکارم شیرازی، ناصر؛اسلام و کمک¬های مردمی؛ [بی¬جا]، [بی¬تا]. 
17. نهج الفصاحه؛ ترجمه:ابوالقاسم پاینده؛ تهران، دنیای دانش؛ 1382، چاپ 4.
18. http://www.almazaheri.com/Farsi/Index.aspx
19. www.hawzah.net/fa/Magazine/View
20. www.hawzah.net/fa/Magazine/View/
21. www.islamquest.net/fa/archive/question