فلسفه روزه داری 

یکی از دستورات خداوند به انسان ه، روزه داری است تا در سایه آن، انسان بتواند از هرگونه فساد و بیماری مصون بماند و با رهانیدن خود از دام های شیطان، خود را در مسیر انبیا و ائمه(ع) قرار دهد. قرآن این دستور را این گونه بیان می فرماید: (هان ای کسانی که ایمان آورده اید، روزه بر شما واجب شد و این دستور نه تنها درباره شما بلکه یک سنت الهی است که به پیامبران گذشته و پیروان آنان نیز ابلاغ شده; پس روزه بگیرید. امید است بدین سبب متقی گردید.)1

روزه، کلاس کسب تقوا است، تمرینی برای متقی شدن است. کدامین نتیجه و ثمره بهتر از این که انسان با روزه داری، سعادت دنیا و آخرتش را تضمین کند. در یک حدیث قدسی، پیامبر(ص) از درگاه خداوند سؤال می کند: اولین عبادت کدام است؟ خداوند پاسخ می دهد: روزه. آن گاه رسول اکرم(ص) می پرسد: پروردگار، نتیجه و ثمره روزه گرفتن چیست؟ خداوند در پاسخ می فرماید: نتیجه روزه، رسیدن به آگاهی قلبی و حکمت است و نتیجه حکمت، شناخت خداوند است و نتیجه معرفت و شناخت پروردگار، رسیدن به یقین کامل است; پس هرگاه بنده خدا به یقین رسید، همه وجود و زندگی اش به خدا وابسته می شود و زندگی اش اگر به سختی و یا به آسانی بگذرد، در او تغییری ایجاد نمی شود. وقتی که این بنده عاشق خدا در حال مرگ باشد فرشتگان بر بالین او می ایستند و از آب کوثر و شراب های بهشتی او را سیراب می کنند تا سختی مرگش برطرف شود. سپس به او مژده ای بزرگ می دهند و می گویند: خوشا به حالت چه جایگاه نیکو و مقام عظیمی داری! اینک به یک چشم بر هم زدن به دربار الهی پرواز می کند و به مقام لقاءالله رسیده و بین او و خداوند بلند مرتبه هیچ پرده و حجابی باقی نمی ماند.2

رمضان، ماه خدا
مبدأ هستی و آفریدگار زمین و زمان، خداوند متعال است، اما در فرهنگ توحیدی، بعضی مکان ها و زمان ها ارزشی ویژه دارند. ماه رمضان که شهر اللّه (ماه خدا) نامیده می شود، ویژگی ها و خصوصیات بی نظیری دارد که هیچ کدام از زمان ها آن خصوصیات را ندارد; شب ه، روزه، ساعات و لحظات ماه خدا برتر از همه زمان ها است. چنان که پیامبر(ص) می فرماید:3

(هان ای مردم، بیدار باشید که ماه خدا با کوله باری از نعمت ها و رحمت ها و مغفرت های الهی به سوی شما روی آورده است. رمضان ماهی است که در نزد خداوند از همه ماه ها برتر و بالاتر است. روزهای آن با فضیلت ترین روزها و شب هایش بالاترین شب ها است. ساعت های این ماه، بهترین ساعات و لحظات است. رمضان ماهی است که همگی شما به میهمانی خداوند دعوت شده اید و این نعمت بزرگ خداوند است که شما را در این ماه قرار داد.)4

از کلمات پیامبر(ص) می توان بعضی از علل برتری این ماه مبارک را دریافت. همه نعمت های خدا ارزش مندند، اما نعمت هدایت بالاترین نعمت ها است و این هدیه ای است که خداوند در این ماه به مؤمنان تقدیم کرده است. کدام نعمت بالاتر از این که آدمی در کنار سفره گسترده خداوند حضور یابد و روح پژمرده خود را با آب حیات معنوی جان ببخشد. کدام نعمت بالاتر از این که انسان از اسارت دنیا و مادیات رها گردد و بر قله آزادی سرود حق سردهد. کدام نعمت بالاتر از این که انسان زندگی حیوانی و هوس های شیطانی خویش را به فراموشی سپرده و راه را برای رشد و تکامل معنوی خویش هموار سازد و بالاخره کدام نعمت بالاتر از این که آدمی تکامل به سوی خدا را دریابد و یقین کند که ارزش او بسیار والاتر و بالاتر از آن است که فقط از نظر مادی خود را بی نیاز کند و همه چیزش در مسائل و نعم دنیوی خلاصه شود.

اسلام، تن پروری به معنای نفس پروری و شهوت پرستی را شدیداً محکوم کرده است، اما پرورش بدن به معنای مراقبت و حفظ سلامت و بهداشت را از واجبات شمرده است و هر نوع عملی را که برای بدن زیان بخش باشد حرام شمرده است. اسلام آن جا که یک امر واجب مانند (روزه) احیاناً برای بدن مضرّ تشخیص داده شود، آن را ساقط می کند و حتی آن را حرام می داند.

آداب و سنن بسیاری در اسلام به خاطر بهداشت و سلامت بدن وضع شده است. ممکن است افرادی میان (پرورش بدن) که یک امر بهداشتی است و (تن پروری) به معنای نفس پروری که امری اخلاقی است، فرق نگذارند و خیال کنند اسلام که با تن پروری مخالف است یعنی با بهداشت بدن مخالف است. پس لاقیدی ولاابالی گری در حفظ سلامت و کارهایی که مضر به بهداشت و سلامت بدن است، از نظر اسلام کار نادرستی است. همان گونه که نفس پروری و شهوت رانی، ضد روح پروری است و موجب بیماری روح و روان می گردد، به همان سان نیز ضد بهداشت و پرورش صحیح جسم هست و منجر به بیماری جسمی می گردد.

فلسفه روزه داری
فلسفه روزه داری، تکامل جسم و جان است، چرا که گفته اند: عقل سالم در بدن سالم است. دانشمندان اسلامی و غیر اسلامی در این باره جزوه ها و کتاب های زیادی نوشته اند و برخی از آثار آن را بیان کرده اند; از جمله: رفع سوءهاضمه، تقویت بهداشت عمومی، جلوگیری از آپاندیس، پاک سازی مجاری ادرار، رفع بیماری ها و امراض جلدی و دفع چربی های زاید. روزه در درمان بسیاری از بیماری های غیر قابل علاج مؤثر است. به هر حال نقش روزه داری در سلامت تن و تکامل روح غیر قابل انکار است. پیامبر(ص) فرمودند: (صوموا تصحوا; روزه بگیرید تا سلامت شما تضمین شود.) شاید به همین دلیل باشد که قضای روزه واجب است. حتی زن حائض که قضای نمازهایش بر او واجب نیست; اما قضای روزه های نگرفته بر او واجب است.5

روزه تمام دستگاه های بدن، بافت ه، رگ ه، غده ه، اعصاب، اجزای بدن، روده ها و شرایین را از خستگی بیرون می آورد، زیرا در اثر عملیات مداوم و شبانه روزی، قسمت های مختلف بدن، سست و ضعیف می گردد. اشتباه نشود، این که گفتیم بدن در اثر روزه گرفتن استراحت می کند، معنای آن این نیست که از عمل باز می ماند، بلکه معنای آن این است که از سرعت عمل خود می کاهد تا استراحت کند و خستگی خود را بگیرد و بدین ترتیب روزه، ضعف، احتقان (بند آمدن بول)، چاقی بدن، تصلب شرایین، زخم معده و امتلای آن را برطرف می سازد. درست به همین دلیل است که می گوییم، روزه عمر را طولانی می کند، به جسم نشاط می دهد و انسان را از کسلی و سستی نجات می بخشد و از مرض ها و دردها آزاد می کند.6

اخیراً در اروپا و بسیاری کشورهای دیگر بیمارستان هایی افتتاح شده که از طریق روزه، بسیاری از بیماری ها و مرض ها را معالجه می کنند. وقتی ماه رمضان فرا می رسد برنامه های زندگی عوض می گردد و همین تغییر برنامه، روح انسان را تازه می کند و به انسان نشاط می دهد، زیرا روح انسان، تغییر برنامه های خوراک و خواب و امثال آن را درک می کند. این مطلبی است که تجربه و روان شناسی آن را روشن ساخته است. به روزه داران در هنگام افطار نشاطی دست می دهد که با هیچ نوع نشاط دیگری برابری نمی کند، زیرا شخصی که در طول روز،بایستی بعضی از مسائل را رعایت می کرده (خوردن ـ آشامیدن) هنگام افطار احساس می کند از این قید وبندها رهایی یافته و همین درک آزادی، یک نوع خرسندی برای انسان به ارمغان می آورد. در روایت وارد شده است که برای روزه دار، دو خرسندی وجود دارد: یک خرسندی به هنگام افطار و دیگری موقع دیدار خدا.

در اثر روزه اطمینان و آسایش برای انسان به وجود می آید، زیرا انسان درک می کند که با روزه داری با خدای جهان و آفریننده خود رابطه پیدا کرده است. قرآن کریم می فرماید: (آگاه باشید که با ذکر خدا قلب انسان اطمینان پیدا می کند)7 و بدون تردید، اطمینان، از بهترین وسایل دفع کننده اضطراب و وحشت و ترس است.

روزه از دیدگاه دانشمندان
دکتر (الکسیس کارل) در کتاب انسان موجود ناشناخته می نویسد: (با روزه داری، قند خون در کبد می ریزد و چربی هایی که در زیر پوست ذخیره شده اند و پروتئین های عضلات و غدد و سلول های کبدی آزاد می شوند و به مصرف تغذیه می رسند.)8 دکتر کارل می گوید: (لزوم روزه داری در تمام ادیان تأکید شده است. در روزه، ابتدا گرسنگی و گاهی نوعی تحریک عصبی و بعد ضعفی احساس می شود، ولی در عین حال، کیفیات پوشیده ای که اهمیت زیادی دارند، به فعالیت می افتند و بالاخره تمام اعض، مواد خاص خود را برای نگه داری و تعادل محیط داخلی و قلب، قربانی می کنند و به این ترتیب روزه تمام بافت های بدنی را می شوید و آن ها را تازه می کند.)9

دکتر (ژان فروموزان) روش معالجه با روزه ر، شست وشوی اعضای بدن تعبیر می کند، که در آغاز روزه داری، زبان باردار است، عرق بدن زیاد است، دهان بدبو است و گاه آب از بینی راه می افتد، که همه این ها علامت شروع شست وشوی کامل بدن است. پس از سه چهار روز بو برطرف می شود، اسیداوریک ادرار کاهش می یابد و شخص احساس سبکی و خوشی خارق العاده ای می کند. در این حال اعضا هم استراحتی کافی دارند.

دکتر (تومانیانس) راجع به فواید روزه داری می نویسد: (فایده بزرگِ کم خوردن و پرهیز نمودن از غذاها در یک مدت کوتاه آن است که چون معده در طول مدت یازده ماه مرتب پر از غذا بوده، در مدت یک ماه روزه داری مواد غذایی خود را دفع می کند و همین طور کبد که برای حل و هضم غذا مجبور است دائماً صفرای خود را مصرف کند، در مدت سی روز ترشحات صفراوی را صَرف حل کردن باقی مانده غذای جمع شده خواهد کرد. دستگاه هاضمه در نتیجه کم خوردن غذ، اندکی فراغت حاصل نموده و رفع خستگی می نماید. روزه یعنی کم خوردن و کم آشامیدن در مدت معینی از سال و این بهترین راه معالجه و حفظ تندرستی است، که طب قدیم و جدید را از این حیث متوجه خود ساخته. مخصوصاً امراضی را که بر دستگاه هاضمه، به خصوص کلیه و کبد عارض می شود و به توسط دارو نمی توان آن ها را علاج نمود، روزه به خوبی معالجه می نماید. چنان چه بهترین دارو برای برطرف ساختن سوء هاضمه نیز روزه گرفتن است. مرض مخصوص کبد هم که موجب یرقان می گردد، بهترین طریق معالجه اش همانا روزه گرفتن است، چه آن که ایجاد این مرض اغلب اوقات به واسطه خستگی کبد است که در موقع زیادی عمل و فعالیت، نمی تواند صفرا را از خود بگیرد.)10

دکتر (گوئل پا) فرانسوی می گوید: (چهار پنجم بیماری ها از تخمیر غذا در روده ها ناشی می شود که همه با روزه اصلاح می گردد.)11

دکتر (آلکسی سوفورین) در کتاب خود می نویسد: (جسم به هنگام روزه به جای غذا از مواد باقی مانده در بدن استفاده کرده و آن ها را مصرف می نماید و بدین وسیله مواد کثیف و عفونی ای که در جسم هست و ریشه و خمیره بیماری ها از آن ها است، از بین می رود. روزه سبب بهبودی همه بیماری ها است. بنابراین شایسته است که جسم خود را به وسیله روزه، نظیف و پاکیزه کنید.)12

بیماری هایی را که این دانشمندان توانسته اند به وسیله روزه معالجه کنند به قرار ذیل است: (نوراستنی، التهاب معده، التهاب حنجره، سفلیس، سل، درد چشم، زکام مزمن، درد مزمن سینه، نفخ و ورم ریه ه، بیماری های عصبی، لرزش اندام، استسق، فلج، کم خونی، اضطراب روحی، ضعف عمومی بدن، بیماری کبد و بالاخره تضعیف غده های سرطانی و ترک اعتیاد.)13

دکتر (کاریو) امریکایی می نویسد: (هر شخص بیمار باید در سال مدتی از غذا پرهیز کند، زیرا مادامی که غذا به تن می رسد میکروب ها در حال رشدند، ولی هنگامی که از غذا پرهیز می کند، میکروب ها رو به ضعف می روند.)14 وی هم چنین می افزاید: (روزه ای که اسلام واجب کرده، بزرگ ترین ضامن سلامتی تن می باشد.)15

روزه باعث می شود که آدمی بر نفس سرکش خویش لجام زند و تمایلات و خواهش های نامشروع و نامعقول نفس را تحت کنترل درآورد. ما وقتی به نقش خاص روزه در تهذیب نفس واقف می گردیم که بدانیم تمام آن چه را که برخلاف مقام انسانیت در چهار گوشه جهان واقع می شود، ناشی از خودخواهی ها و هواهای نفسانی و تمایلات شیطانی است و تا انسان از این امیال و شهوات رهایی نیابد، ظلم و ستم و فساد و قتل و غارت و گناه کاری ادامه خواهد داشت. روزه عاملی است که انسان با استفاده از آن می تواند بر خواهش های نفسانی غلبه کند و بر تمام اعضا و جوارح خویش حکومت براند و هوا و هوس هایش را تحت کنترل در آورد. انسان تا اسیر تمایلات نفسانی است، هرگز روی سعادت و فلاح را نخواهد دید، چرا که هوا و هوس ها و دل بستگی ها و وابستگی ه، زنجیرهای ثقیل و سهمگینی هستند که روح آدمی را به اسارت خود در می آورند و تا این زنجیرها از هم نگسلد، روح انسان از قید و بندهای بردگی و اسارت رهایی نخواهد یافت. تمایلات نفسانی، دشمن (درون) انسان اند و غلبه بر این دشمنان سرکش، بسیار مشکل تر از غلبه بر دشمن (برون) است.

سهل دان شیری که صف ها بشکند شیـر آن بـاشد کــه خـود را بشکند

آثار روزه
روزه، چشمه رحمت الهی را در وادی دل انسان های حق طلب جاری می کند.

روزه، مائده های آسمانی را بر سفره دل انسان های روزه دار می چیند.

روزه، در میدان صبر و بردباری، روح انسان را استوار می سازد.

روزه، ظلمت خودخواهی و خودمحوری را مبدل به نورانیت تواضع و ایثار می نماید.

روزه، نجات دهنده گناه کاران پشیمان، از دهانه دوزخ است.

روزه، شوق به خوبی ها و سبقت در حسنات را در وجود انسان می پروراند.

روزه، زیباکننده چهره شخصیت انسان در پرتو عبادات است.

روزه، جان انسان را در مسیر نسیم های رحمت الهی قرار می دهد.

روزه،پاک کننده چهره دل، از غبار گناه و لغزش است.

روزه، پلی است که انسان را از رودخانه مسموم هوای نفس عبور داده، به ساحل سعادت می رساند.

روزه، خانه تکانی دل از گناه و آلودگی است.

روزه، در گوش جان انسان های مؤمن، سرود وصل به خدا را سر می دهد.

روزه، شکوفاکننده نهال ایمان در بوستان جان انسان است.

روزه، تودهنی زدن به شیطان، این دشمن دیرینه هدایت است.

روزه، شهد شیرین حضور در بهشت را در کام دل انسان مخلص فرو می ریزد.

پی نوشت ها:
1ـ بقره(2) آیه 183.

2ـ نهج الخطابه، ص316.

3ـ همان، ص218.

4ـ خطبه شعبانیه.

5 ـ اقتباس از: محمد دشتی، ایدئولوژی و عقائد اسلامی، ص263.

6 ـ اقتباس از: سید محمد شیرازی، روزه و ماه خد، ترجمه مصطفی زمانی، ص45.

7ـ رعد(13) آیه 28.

8، 9، 10، 11 و12ـ روزه، ضیافت نور، ص56.

13، 14، 15ـ همان، ص49.