استکمال تفکّردینی با تحوِّلی روزآمد درفهم وتفسیر عقلانی ازمتون

سیستم معرفتیّ انسان ازسه رویکرد دینی، علمی وفلسفی، تشکیل شده است؛ جوهر دین، «اعتقاد» به خدا وسرای دیگراست که نیاز همزاد انسان و دارای کارکرد هایی گسترده در زندگی انسانی است. همین انسان با نگرش فلسفی به تبیین هستی شناسانه آفرینش پرداخته و با نگاه علمی به دنبال کشف قانونمندی های خلقت می رود. سیستم سه جانبه معرفتی انسان زمانی کارآمد ومؤثّر عمل می کند که توازن و تعادل میان سه پاره معرفت او برقرار باشد؛ وقتی تعادل میان دین، عقل وعلم به هم خورده و یکی از آنها بیش از دو مقوله دیگر، مورد اهتمام واقبال قرار گیرد، بحران های اجتماعی خاصی بروز خواهند نمود.

تاریخ معاصر افغانستان، هم خاطره غلبه رویکرد علمی درعصر نوگرائی «حبیب الله خان» واصلاحات «امان الله خان» را به یاد دارد که اقدامات شتابزده و به دوراز درک الزامات و اقتضائات شرایط افغانستان، زمینه سقوط وفرار امان الله خان را فراهم نمود؛ وهم اگر کمونیسم را یک مکتب فلسفی برشمریم، خاطرات تلخ یک دهه خفقان الحاد کمونیستی، درذهن این کشور باقی است؛ وهم جای پای بیداد غلبه رویکرد دینی وآن هم با القائات وفهم متحجّرانه ازدین در دوره طالبان را به خاطر می آورد که چگونه تاوان تنگ نظری ها وکوتاه فکری های بیدادگران به نام دین را پرداخته است.

دین وعلم وفلسفه، درسیستم متوازن به نیازهای انسان پاسخ می دهند؛ توازن میان سه قطب معرفت انسانی بیش ازآن که ناشی ازهمپزیری این سه مقوله معرفتی باشد، تابع تفکُّر انسان است که یا با القای ملحدانه، علم وعقل را بردین برتری می دهد ویا با توجیه متدیّنانه، علم وعقل را نفی می کند ویا با فهم معتدلانه وبینش استکمالی، حوزه های سه گانه معرفتی را مکمّل هم ودرکنار هم درک وقبول می نماید؛  عدم توازن میان این سه رویکرد معرفتی، بحران گم شدگی امروزین هویّت ملّی – اسلامی ملّت مارا سبب گشته است. ورود دستاوردهای علمی وتفکُّرات فلسفی درحیطه دیانت سنّتی افغانستان، سه گونه مواجهه را برانگیخته است: 1. تعامل اصلاح طلبانی چون سیّدجمال الدّین، علّامه اسماعیل مبلّغ، طرزی وروشنفکرانی از این دست که با موشکافی در دستاوردهای مدرنیته، درصدد نفی ناپسندی های آن برآمدند. 2. تقابل دوره طالبانی که با هرگونه مظاهر نوگرائی، مخالفت ومقابله می شد. 3. انفعال دوره کنونی که به نظر می رسد ازمیان سه نوع تلقّی از تجدُّد: الف) گرایش به باورها ونگرش های نوین که برمحور انکار ویا غیر قابل شناخت بودن خدا سامان یافته ودرنتیجه به راندن دین ازعرصه زندگی (سکولاریسم) منتهی می شود. ب) گرایش به ایجاد نظام های جدید اجتماعی واخلاقی مبتنی بر انکار شریعت واثبات حقوق دموکراتیک بشر براساس آزادی و مشروعیت عرف که به تقدُّس زدائی ختم می شود. ج) گرایش به بهره برداری از علوم و فنون ودستارودهای مادی جدید برای افزایش ثروت وقدرت وکاهش دشواری های زندگی که به رفاه می انجامد؛ اینک گرایش واضح یک شعبه از نسل نوین به تلقّی دوّم متمایل شده است، نسلی که پایه لازم فکری برای مقابله با مبانی اعتقادی والهی جامعه خویش را ندارد و تکرار ادّعاهای نا به هنجار را ازبیرون مرزها وام می گیرد و لذا نمی تواند تلقّی نخست را پشتیبانی فکری کند وهم شرایط نا مهیّای جغرافیای جنگ، فرصت بهره گیری از علوم وفنون را نیز از این نسل گرفته است وتنها درقالب تلقّی دوّم با انکار شریعت واثبات حقوق دموکراتیک به دنبال تقدُّس زدائی از باورها راه افتاده اند؛ هرچند این خود نشانه ای از آغاز سکولاریسم به حساب می آید.

به نظرمی رسد راه چاره معضل ازهم گسیختگیّ باورهای دینی نه درداد ودار زدن بلکه در بهره گیری ازاستعداد معارف دینی برای پاسخگوئی به مقتضیات زمانه است و البتّه که نقش فهم قاریّ دین در استفاده ازاین ظرفیت، اساسی و با اهمیت است. تغییر استکمالی تفکُّر دینی بردوپایه تفسیر عقلانی و کارآمد متون دینی و تحوُّل روزآمد در فهم متفکّران دینی میسّر است که هم سبب جذّابیت آموزه های عقلانیّ اسلام گشته و هم مانع گسیختن مسلمانان جوان از هویّت دینی شان می گردد.

محور عمل «بنیاد صبا» کارهای علمی وفرهنگی بوده و رویکرد «سخن صبا» نیز به تبع روح حاکم برفتار علمی وفرهنگی، روشنگری است. این شماره سخن صبا نیز به تعقیب سلسله شماره های قبلی کوشیده است تا درسه حیطه معارف، اجتماع و تربیت، مقالاتی را درموضوعات مورد دغدغه جامعه امروز افغانستان ترتیب و نشر نماید، ضمن آنکه موضوعات جذّاب اجتماعی وفرهنگی در بخش گوناگون نیز از توجُّه اعضاء به دورنمانده است، تا درراستای هدف اساسی این بنیاد که گسترش ارزش های دینی، ترویج عقلانیت و روشنگری است مؤثّر افتاده و تلفیقی سازنده از همیاری سه جانبه دین، عقل وعلم را برای توازن بخشی معرفت و گستراندن اعتدال فراهم نماید.