قيام امام حسين(ع) از منظر سنايي غزنوي

مقدمه
سالار شهيدان حسين بن علي(ع) به عنوان يك انسان كامل، شخصيت استثنايي و داراي ابعاد وجودي متعدد، در انظار انسان­هاي انديشمند آزاده­ي جهان، جلوه و ظهوري خاصي دارد. از اين­رو، هر يك از آن­ها از زاويه­ي ديد خود به بررسي شخصيت سيد الشهدا و آثار قيام و نهضت خونين و حيات بخش آن حضرت پرداخته­اند. اهل سياست از زاويه­ي سياست، جامعه شناسان از بعد جامعه شناسي، تاريخ نويسان از جنبه­ي تاريخي، عارفان از بعد عرفاني و شعرا نيز در قالب شعر ويژگي­هاي شخصيتي سرور شهيدان حسين بن علي(ع) و داستان خونين كربلا را به تصوير كشيده­اند. از جمله شاعران كه در اين باب سخن گفته است عارف و شاعر بلند آوازه­ي سر زمين كفر ستيز افغانستان از ديار غزنين باستان ابو المجد مجدود بن آدم سنايي غزنوي است. او كه شعرش سر آغاز تحول بزرگ در ادب عرفاني فارسي دانسته شده، از نظر اعتقادي، به مذهب حنفي باور داشته و مثل اكثر اهل سنت پاك اعتقاد(زرين كوب، 1372، 163) به علي و خاندان او علاقه مند بوده است. از اين­رو مدح خاندان رسالت و ذم آل ابوسفيان در آثار او به ويژه در حديقة الحقيقة تبلور خاصي يافته است.
      سنايي غزنوي علاوه بر وصف پيامبر مكرم اسلام(ص)، امام علي(ع) و امام حسن(ع) در حديقه، در چند مثنوي با تعابير زيبا و بلند به تبيين شخصيت سالار شهيدان ابا عبد الحسين(ع) پرداخته، حادثه­ي تلخ و غم افزاي كربلا را به تصوير كشيده است و قيام سالار شهيدان را قيام حق عليه باطل، و ادامه مبارزه پيامبر رحمت رسول خدا(ص) براي رهايي و هدايت انسان­ها، عليه استبداد و بازماندگان كشته شدگان مشركان قريش در بدر و اُحد و وارثان ابوجهل شب پرست مي­داند. مطالب سروده­هاي او را مي­توان در چند بخش دسته بندي كرد: بيان اصل و نسب و محيط پرورش امام(ع)، ويژگي­هاي شخصيتي حضرت، مسأله­ي امامت و خلافت، علت قتل عام كربلا و مقام و موقعيت شهيد نينوا در ميان ساير شهدا. براي روشن­تر شدن مطالب ياد شده، هر يك به طور جداگانه به خوانش گرفته مي­شود.

1. اصل و نسب
سناي به عنوان روزنه و زمينه­ي براي بيان مطالب بعديش، به بيان اصل و نسب سرور شهيدان حسين بن علي(ع) و محيط پرورش او پرداخته است. عارف غزنه جبريل را گهواره جنبان حسين مي­داند و با تلميح به آيه­ي شريفه­ي« كشجرة طيبه اصلها ثابت و فرعها في السماء»(ابراهيم، 24) اصالت خانوادگي حضرت را بيان و جايگاهي كه حضرت در ميان اولياي الهي دارد، براي مخاطبانش ياد آوري مي­كند.
                   پسر مرتضي امير حسين               كه چنويي نبود در كونين
                   منبتِ عز، نباهتِ شرفش               حشمت دين نزاهتِ لطفش
                   مشرب دين اصالت نسبش              نصب دين نزاهتِ ادبش
                   اصل او در زمين عليين                     فرع او اندر آسمان يقين
                   مصطفي مر ورا كشيده به دوش      مرتضي پروريده در آغوش
                   به روخش انس يافته زهرا                كرده به جانش سال و ماه دعا
                    باز داند همي بصيرت او                    شجره­ي هر كسي ز سيرت او
                  هم تقي اصل و هم نقي فرعست   هم زكي تخم و هم بهي زرعست
                   نبوي جوهري ز بحرِ جلال                  يافته از كمال صدق جمال
                   به سر و روي و سينه در ديدار           راست مانند احمد مختار
                  درّي از بحر مصطفي بوده                 صدفش پشت مرتضي بوده
                  اصل او از براي مختصي                    بوده جان نبي و صلب وصي
                  او ز حيدر چو خاتم از جمشيد            او ز احمد چو نور از خورشيد
                  در صوان هدي صيانت او                   دن دَردي دين ديانت او
                  عقل در بند عهد و پيمانش                بوده جبريل مهد جنبانش
                   بود او سروِ جويبار هدي                   سرو با تاج و با دواج وردا
                  «اصلها ثابت» اشارت حق                 سوي اين سرو گفتمش مطلق(حديقه، 184)
    حكيم سنايي با صحبت از جد، پدر و مادر امام حسين(ع) خواسته است تا نهايت علاقه و ارادت خود را به خاندان رسالت براي مخاطبانش ياد آور شود.

2. ويژگي­هاي شخصيتي امام حسين(ع)
ابو المجد پس از بيان اصل و نسب سالار شهيدان حسين بن علي(ع) براي معرفي هر چه بيش­تر حضرت به مخاطبانش، به تبيين ويژگي­هاي شخصيتي او پرداخته است و به آن­ها ياد آور مي­شود: كسي كه ريشه و اصلش از چنين خاندان است، و در محيط پاك و در آغوش چون رسول خدا(ص) و پدر همانند علي(ع) و دامان مادر مثل سيد زن­هاي دو عالم فاطمه­ي زهرا(س) پرورش يافته است، از اوصاف انساني ـ اخلاقي منحصر به فرد چون وفا، عطا و كرم، عفو، كظم غيظ، رضا، و...برخوردار، و دنيا در پيش چشمش حقير و پست و آخرت وجيه و بزرگ است و در يك كلام در خلق و خو، سرشتي الهي دارد.
                 اصل و فرعش همه وفا و عطا                عفو و خشمش همه سكون و رضا
                 خلق او همچو خلق پاك پدر                    خُلق او همچون خُلق پيغمبر
                 پيش چشمش حقير بُد دنيي1                نزد عقلش وجيه بُد عقبي
                 همت او وراي قِمَّه­ي2 عرش                 نام گستريده در همه فرش...
                 عقل در بند عهد و پيمانش                      بوده جبريل مهد جنبانش...
                 آن مثال نبي و عالم زَين                          وارث مصطفي امير حسين
                 كرده چون مصطفي به اصل و كرم            شرف و عِرق و خلق هر سه به هم
                 عشق او اوليست بي آخر                       راز او باطني است بي ظاهر
                  خشم از اصل او ندارد چشم                    از جگر گوشه­ي پيامبر و خشم
                 مزرع اصل و فرع او دل و جان                   منبت بذر و زرع او ايمان...
                   شده عقل شريف با شرفش                    سايه­ي سايه ز آفتاب كفش
                  اندرو بيش سرو و پيش گيا                       بوريا وار نيست بوي ريا(همان،184)
       سنايي در ضمن بيان ويژگي­هاي حسين بن علي(ع) به شخصيت تأثير گذار حضرت اشاره نموده است و سخنان گوهر بار او را چون طباشير مايه­ي آرامش روحي آدميان مي­داند. گفتار كه تشنگي تشنگان طالب حق را چون نوشادر فرو مي­نشاند و به حقيقت رهنمون مي­سازد و شناخت او ترس را از وجود انسان در مبارزه عليه ظالمان شب پرست و زالوان انسان نما مي­زدايد.
                  چون طباشير3 وقت تأثيرش                       جگر گرم را طبا 4، شيرش (همان)
                  من غلام زني كه از صد مرد                       بگذرد روز بار و بردا برد
                  قدر مير حسين بشناسد                           از جفاي خصم نهراسد (ــــ، 188)

خلافت و امامت
سنايي در باب خلافت سالار شهيدان حسين بن علي(ع) را وارث جدش رسول خدا(ص)دانسته و بارها از آن حضرت به عنوان امير ياد كرده است( چنان كه همين نظر را در باره­ي امير مؤمنان علي(ع) دارد)، و يزيد را شخص ظالم، ستم­گر و چهره منفور دانسته و از او تبري مي­جويد. بيعت با او را خلاف شرع تلقي كرده و كساني را كه به عنوان امير با او بيعت و از او پيروي كرده­اند، نفرين و مسحق عذاب الهي مي­داند.
                   پسر مرتضي امير 5 حسين                     كه چنويي نبود در كونين(حديقه، 184)
                   آن مثال نبي و عالم زَين                           وارث مصطفي اميرحسين(ــــ، 185)
                   از سناي به حال مير حسين                     صد هزاران ثنا است ­دايم ­دَيْن(ـــ، 189)
      در تبري از يزيد و سر زنش كساني كه پيروي او كردند، مي­گويد:

                   پس تو گويي يزيد مير من است                عمرو عاص پليد پير من است
                   آن كه را عمرو عاص باشد پير                    يا يزيد پليد باشد مير
                   مستحق عذاب و نفرين است                    بد ره و بد فعال و بد دين است
                   عمرو عاص از فساد رايي                          زد شرع را خيره پشت پاي زد
                    بر يزيد پليد بيعت كرد                                تا كه از خاندان برآرد گرد(حديقه، 186)

3. ترسيم واقعه كربلا
شهادت مظلومانه ي حسين(ع) و يارانش تأثير عميق در روحيه يي اقشار مختلف جوامع از آن زمان تا كنون از جمله بر اديبان و شاعران گذاشت و بار شديد عاطفي را در حوزه فرهنگ و شعر تجسم بخشيد و هر كدام به گونه ي به بيان حادثه ي كربلا پرداخته و آن را به تصوير كشيده اند.
      سنايي نيز در مثنوي­ سوزناكي با عنوان«صفت قتل حسين بن علي به اشاره يزيد عليه اللعنة» صحنه­ي دل خراش واقعه كربلا را به تصوير كشيده است. عامل اصلي شهادت سالار شهيدان و يارانش را يزيد مي­داند و فرستادن نامه از جانب مردم كوفه به امام حسين(ع) و ياري خواستن از او را حيله و نيرنگي مي­داند كه به وسيله­ي يزيد و اطرافيانش طراحي شده تا او را به كربلا كشانده و در آنجا به شهادت برسانند. سنايي در اين مثنوي سراسر غم افزا عاملان قتل عام كربلا شمر و عبيد الله بن زياد كه با شمشير آخته بر حسين بن علي(ع) حمله ور شندند نفرين و بر آن­ها لعنت مي­فرستد.

                   دشمنان قصد جان او كردند                  تا دمار از تنش برآورند
                   عمرو عاص از فساد رايي                    زد شرع را خيره پشت پاي زد
                    بر يزيد پليد بيعت كرد                          تا كه از خاندان برآرد گرد
                   شرم و آزرم جملگي بگذاشت              جمعي از دشمنان بر او بگماشت
                   تا مر او را به نامه و به حِيَلْ                    از مدينه كشند در مَنهَل6
                   كربلا چون مقام و منزل ساخت              ناگه آل زياد بر وي تاخت
                   عمرو عاص و يزيد بد اختر                     بر سر آب برفكند سپر
                   شمر و عبدالله زياد لعين                       روحشان جفت باد با نفرين
                   بركشيدند تيغ بي آذرم                          نه ز خدا ترس و نه ز مردم شرم  
                    سرش از تن به تيغ ببريدند                     واندر آن فعل سود مي­ديدن
                   تنش از تيغ خصم پاره شده                    آل مروان به رو نظاره شده(حديقه،186)
     بر اساس اسناد تاريخي عمروعاص در سال 43 هـ (يعقوبي، ج2، ص222) و بنا به روايتي در سال 51 هـ ( مستوفي قزويني، ص239) در گذشته و بنابر اين در حادثه­ي كربلا نقش نداشته است. اين احتمال وجود دارد كه منظور از عمروعاص، عمرو بن سعيد بن عاص باشد كه از بني اميه بود و در زمان به قدرت رسيدن يزيد حاكم مكه بوده است. زماني كه امام حسين(ع) مكه را به قصد كوفه ترك مي­كند، دستور مي­دهد تا مانع آن شوند، چنان كه طبري مي­نويسد: عقبه بن سمعان گويد: وقتى حسين از مكه در آمد فرستادگان عمرو بن سعيد بن عاص به سالارى يحيى بن سعيد راه او را گرفتند و گفتند: «بازگرد، كجا مى‏روى؟» اما حسين مقاومت كرد و روان شد و دو گروه به دفع هم­ديگر پرداختند و تازيانه‏ها به كار افتاد. حسين و ياران وى به سختى مقاومت كردند(طبري، 1388، ج5، ص385) و چون اين خبر به عمرو بن سعيد رسيد ترسيد كار دشوار شود و به سالار شرطه خود پيام داد بازگردد. (دينوري، 1368، ص244).
     اين احتمال نيز وجود دارد منظور عمر بن سعد بن ابي وقاص باشد كه در كربلا فرماندهي سپاه يزيد را به عهده داشت. امام حسين(ع) و همراهانش را از آب منع كرد.(مقدسي، 1374، ج2، ص903) و نقش برجسته در به وجود آوردن حادثه كربلا داشته است. از اين­رو مي­توان گفت سهو و اشتباه پيش آمده است.
      سنايي در مثنوي جان گداز ديگر با عنوان« در صفت و نسيم مشهد معظم» به آموزه­ها، اوصاف و تعظيم كربلا پرداخته، نسيم نينوا را پيام آور بهشت دانسته است، بشريت را به راه حسين مي­خواند، آدميان را به تماشاي پي­آمدهاي كربلا دعوت مي­كند و قتلگاه سالار شهيدان را ميعادگاهِ عاشقان پاك سرشت و ابر مردان تاريخ ساز مي­داند و مي­گويد: ظالمان بد كردار، جاهلانه حرمت دين خدا شكستند و اجساد مطهر خوبان عالم را پايمال ستم كاري­هايشان كردند. سرهاي آل ياسين را بر سر نيزه­ها و تن­هاي پاكشان را آماج زخم پيكان تيرهاي جفا و شمشيرها كردند.

                   حبّذا كربلا وآن تعظيم                         كز بهشت آورد به خلق نسيم
                   وآن تن سر بريده در گل و خاك             و آن عزيزان به تيغ دل ها چاك
                   و آن تن سر به خاك غلطيده                تن بي سر بسي بد افتيده
                   و آن كزين همه جهان كشته                در گل و خون تنش بيافتيده
                   و آن چنان ظلمان بدكردار                     كرده بر ظلم خويشتن اصرار
                   حرمت دين و خاندان رسول                 جمله برداشته ز جهل و فضول
                    تيغ ها لعل گون ز خون حسين            چه بود در جهان بتر زين شَيْن
                    تاج بر سر نهاده بدكردار                      كه از آن تاج خوبتر منشار
                    زخم شمشير و نيزه و پيكان               بر سر نيزه، سر به جاي سنان
                    آل ياسين بداده يك سر جان               عاجز و خوار و بي كس و عطشان
                    كرده آل زياد و شمر لعين                   ابتداي چنين تبه در دين(حديقه،187)
     شاعر غزنه در ادامه براي بيان مصايب خاندان رسالت زبان گيرای مرثيه سراي را به كار برده و بيانش به قدر جانسوز است كه تا هنوز تأثير گذاري خود را حفظ كرده است و گويند ابيات او نخستين مراثي به زبان فارسي در رثاي سالار شهيدان و يارانش است(يوسفي، 1384، ص22) او مي­گويد: در سوگ سالار شهيدان و يارانش به ويژه كودك شش ماهه علي اصغر، همه خاندان رسالت عزادار شدند، ضجه و مويه ­كردند و به قدر اين مصيبت سنگين بود كه خون به جاي اشك از ديدگان جاري كردند.

                     مصطفي جامه جمله بدريده                علي از ديده خون بباريده
                     فاطمه روي را خراشيده                      خون بباريده بي حد از ديده
                     حسن از زخم كرده سينه كبود             زينب از ديده ها برانده دو رود
                     شهربانوي پير گشته حزين                  علي اصغر آن دو رخ پرچين(همان)
     در تاريخ آمده است اولين كسي كه بر شهيدان كربلا مرثيه خواند، حضرت زينب كبرا(س) بوده است. او در مرثيه­ي جان­سوزِ روز يازدهم، جدش رسول­خدا(ص) را مخاطب قرار داده و با صدايي حزين و اندوهناك، از اعماق جگر فرياد كشيده و فرمود:« يا محمداه! صلي عليك ملائكة السماء هذا حسين بالعراء، مرمل بالدماء، مقطع الاعضاء و بناتك سبايا». يا جدا، يا رسول­خدا(ص) اين كشته­ي به خون آغشته، حسين توست. اين پيكره بريده بريده، حسين توست و اين اسيران، دختران تواند…. يا محمد(ص)! حسين توست اين كشته كه برهنه بر صحرا افتاده است و دست خوش باد صبا شده است. اي واي از اين غم اندوه! اي واي از اين مصيبت جانكاه! يا اباعبدالله … اي اصحاب محمد! اينان فرزندان مصطفايند كه به اسارت مي­روند و اين حسين است كه سرش را از قفا بريده­اند و عمامه و ردايش را ربوده­اند…( سيد ابن طاووس، 1380، ص182؛ ابن شهرآشوب، 1379، ج4: 113؛ طبري، 1967، ج4: 348؛ ابن كثير، 1986، ج8 :210)
     حضرت زينب(س) در اين مرثيه با بيان مظلوميت سيدالشهداء(ع) و ياران و اسيران، وجدان مخاطبان را بيدار، قلب­هاي لشكريان باطل را تكان داد، اشك­هاي­شان را جاري كرد و بر روح آنان اثر گذاشت. چنان­كه حميد بن مسلم مي­گويد:« فابكت والله كل عدوّ و صديق»(ابو محنف كوفي، 1417، ص259).

4. ذم كوفيان
سنايي در مثنوي ديگري داستان پير زن كوفي را حكايت مي­كند كه براي استشمام نسيم خنك كه از جانب كربلا مي­وزيد، هر روز صبح دست فرزندانش را گرفته و از شهر خارج مي­شد تا از يزيد و يزيديان تبري جويد و در سوگ سالار شهيدان آه و ناله سر مي­داد و بدين طريق مي­خواست راه حق را پيموده، علاقه­اش را نسبت به خاندان رسالت ابراز ­كند و با داغ ديدگان كربلا هم­نوا ­شود.
شاعر در اين حكايت با ظرافت خاصي عهد شكني و خيانت كوفيان را به تصوير كشيده و آنان را مردم آلوده، نا اهل و خصم مي­داند و با زبان طنز به سخريه مي­گيرد و خود را غلام پير زن مي­داند كه صد مرد كوفي با آن برابري ندارد.

                   بود در شهر كوفه پير زني                سال خورده ضعيف و ممتحي
                   بود از اولاد مصطفي و علي            ممتحن مانده بي حبيب و ولي
                   كودكي چند زير دست و يتيم           شده قانع ز كربلا به نسيم
                   زال هر روز بامداد پگاه                     كودكان را فگندي اندر راه
                   آمدي از ميان شهر بيرون                ديده از ظلم ظالمان پر خون
                   بر ره كربلا باستادي                        بركشيدي ز دردِ بادي
                   گفتي اطفال را همي بوييد             وين نكو باد را بينبوييد
                    پيش­تر زآنكه در شود در شهر         برگريد از نسيم مشهد بهر
                  شود از هر دماغي آلوده                  باد چون گشت شهر پيموده
                  حظ از اين باد جمله برداريد               سوي نا اهل و خصم مگذاريد
                  من غلام زني كه از صد مرد             بگذرد روز بار و بردا برد
                  قدر مير حسين بشناسد                 از جفاي خصم نهراسد( حديقه، ص188)

5. كينه علت اين همه قصاوت
سنايي ريشه­ي اصلي دشمني يزيد با سالار شهيدان و علت اين همه قصاوت و بي­رحمي نسبت به خاندان رسالت را با اشاره به حوادث مسجد جامع شام، كنيه و حس انتقام­گيري مي­داند كه باز ماندگان آزاد شدگان فتح مكه از خاندان رسالت و به ويژه امير مؤمنان علي(ع) در جنگ­هاي صدر اسلام و كشته شدن اجدادشان، در سينه داشتند و مي گويد:

                    به دمشق اندرون يزيد پليد               منتظر بود تا سرش برسيد
                    پيش بنهاد و شادماني كرد                تكيه بر دنيي و اماني كرد
                    بيتي از قول خويش املا كرد              كين ديرينه جست و اينها كرد
                    دست شومش بر آن لب و دندان        زد قضيب از نشاط و لب خندان
                     كينه­ي خزرج و حديث اسل              و آن مكافات زشت و دست عمل
                     كين آبا بتو خته ز حسين                   خواست كينه­هاي بدر و حنين...
                     عمروعاص و يزيد و ابن زياد               هم­چو قوم ثمود و صالح و عاد
                    بر جفا كرده آن سگان اصرار              رفته از حقد بر ره انكار(حديقه، ص186)
      در تاريخ آمده است هنگامي كه كاروان اسرا را در شام وارد مجلس يزيد كردند. بعد از گفت­و­گوي يزيد با امام سجاد(ع) و درماندن يزيد از پاسخ آن حضرت، طبقي كه سر حسين(ع) را بر آن نهاده­اند، پيش مي­كشد و با چوب خيزراني كه در دست دارد، شروع به كوفتن بر صورت و لب و دندان امام مي­كند.
ابو برزه اسلمى (از صحابه رسول خدا(ص) در آن مجلس حضور داشت) به يزيد رو كرد و گفت: «اى يزيد! آيا با چوب دستى خود بر دندان­هاى حسين(ع) فرزند زهرا(ع) مى‏زنى؟ گواهى مى‏دهم كه ديدم همواره رسول خدا(ص)دندان­هاى حسين(ع)و برادرش حسن(ع) را مى‏مكيد و مى‏فرمود:« شما دو سرور جوانان اهل بهشتيد، خداوند قاتل شما را بكشد و لعنت كند و براى او آتش دوزخ را كه جايگاه سختى است، فراهم سازد.» يزيد از اعتراض ابو برزه عصبانى شد، دستور داد او را از مجلس اخراج كردند(ابن طاووس، 1348، ص180) و اشعار «ابن زبعرى» [از كفّار قريش كه در جنگ احد پس از پيروزى ظاهرى، بر ضد مسلمانان خواند] چنان كه همه بشنوند زمزمه مي­كرد:

                   ليت اشياخى ببدر شهدوا                 جزع الخزرج من وقع الاسل‏
                   فأهلّوا و استهلّوا فرحا                       ثمّ قالوا يا يزيد لا تشل‏
                   قد قتلنا القوم من ساداتهم‏                و عدلناه ببدر فاعتدل‏
                   لعبت هاشم بالملك                           فلا خبر جاء و لا وحى نزل‏
                   لست من خندف ان لم انتقم‏              من بنى احمد ما كان فعل
                                                                        (‏ همان؛ طبري، 1387، ج10، ص60، كوفي، 1411، ج5، ص129)
     «اى كاش بزرگان قبيله­ي من كه در جنگ بدر كشته شدند، بودند و مي­ديدند كه چگونه قبيله خزرج در برابر ضربات نيزه به خواري و زارى افتاده است و از شادى، فرياد مى‏زدند كه اى يزيد دست مريزاد. بزرگانشان را به تلافى كشته‏هايى بدر كشتيم، و مساوي شديم.
      مسأله بني­هاشم بازي با سلطنت بود، نه خبرى از آسمان آمد و نه وحيي نازل شد. من از خاندان خندف نباشم اگر كينه­اي كه از محمد(ص) دارم از فرزندان او نگيرم».
      سنايي در جاي ديگر مي­گويد:

                   كافراني در اول پيكار                           شده از زخم ذوالفقار فگار
                   همه را بر دل از علي صد داغ              شده يك سر قرين طاغي و باغ
                   كين دل باز خواسته ز حسين               شده قانع بدين شماتت و شَين (حديقه، ص187)

6. جهنم فرجام يزيد
سنايي مي­گويد: يزيد با ارتكاب اين جنايت هولناك و بيداد گري و دوري از رسم ادب و راضي شدن به قتل حسين(ع) كه ارزش و اعتبارش از آسمان و زمين و جن و انس بيش­تر است، خود را رسوا و ماهيتش را افشا كرد، راه ضلالت را بر هدايت برگزيد و بوالحكم را بر رسول خدا(ص) ترجيح داد و بدين وسيله جهنم را جايگاه ابدي خود قرار داد(طغياني، 1386، ص253).

                    هيچ ناورده در ره بيداد                         مصطفي را و مرتضي را ياد
                    يك سو انداخته مجامله را                    زشت كرده ره معامله را
                    كرده دوزخ براي خويش معد                 بوالحكم7 را گزيده بر احمد...
                    مرد عاقل بر آن كسي خندد                 كز پي خويش نار بپسندد
                    دين به دنيا بخيره بفروشد                     نكند نيك در بدي كوشد
                    خيره راضي شود به خون حسين           كه فزون بود وقوعش از ثقلين(حديقه،189)

نتيجه 
فرجام سخن اين­كه از ديدگاه عارف نامدار غزنه مقام امام حسين(ع) فراتر از آسمان و زمين و جن و انس است. در ديد پير غزنه، بر خلاف ياوه­گوي تازه به دوران رسيده­ها آلوده­ كه سر در آخور ديگران نيشخوار مي­كنند و از بوي عفين شان جامعه­ي اسلامي ما رنج مي­برند، قيام سالار شهيدان نه دعواي خانگي كه قيام حق عليه باطل، و ادامه مبارزه پيامبر رحمت رسول خدا(ص) براي رهايي و هدايت انسان­ها، عليه استبداد و وارثان ابوجهل شب پرست و مشركان قريش است.
      از نظرگاهِ حكيم ديار باستان غزنه فرزند معاويه با كينه كه از بني­هاشم به ويژه پيامبر اسلام(ص) و امير مؤمنان علي(ع) در دل داشت، مرتكب جنايت هولناك شهادت حسين بن علي(ع) و يارانش و به اسارت بردن خاندانش شد و بدين طريق سر نوشتش را تباه و جهنم را جايگاه ابديش قرار داد.
حسن ختام كلام را قطعه شعر ديگري از دل سوخته­ي غزنه در رثاي سالارشهيدان حسين بن علي(ع) قرار مي­دهيم و چه هنرمندانه و عالي به بلنداي قلّه­اي كوه بابا و پامير سروده است.

                     سرار جمله عالم پر شهيد است              شهيدي چون حسين كربلا كو
                                                                                                       (ديوان سنايي،571)

ـــــــــــــــــــــــــــ
پاورقي
1. دنيي يعني دنيا
2. قِمَّه به معناي اوج، قله، سر، نوك(آذر تاش، 1386، ص559).
3. طباشير، دوايي است كه از جوف ني هندي بهم رسد يا آن خاكستر بيخ ني است...مقوي دل، معده و جگر و قاطع قي صفراوي و اسهال دموي است و مخفف رطوبات معده و جهت خفقان و غشي و تقويت اعضاي ضعيفه كه از حرارت باشد نافع است( دهخدا، 1377، ج، ص15335)
4. طَبا، نوشادر(همان، ص15334)
5. امير و مير پادشاه، سلطان(دهخدا، 1377، ج14، ص21963) خليفه،(انوري، 1382، ج1، ص574).
6. مَنهَل به معناي آبشخور، چشمه، سرچشمه است(آذرنوش، 1386، ص719) منظور سنايي در اينجا همان« فرات» است.
7. بوالحكم كنيه ابوجهل در زمان جاهليت بوده است. نام او عمر بن هشام بن مغيره مخزمي است و از دشمنان سر سخت رسول خدا(ص) و اسلام بود. در جنگ احد كشته شد. مسلمانان به خاطر عناد زياد و تعصب بي­جاي او نسبت به اسلام، او را ابوجهل خوانده­اند( سبحاني، 1351، ج1، ص286).

فهرست منابع
1. قرآن
2. آذرنوش، آذرتاش، فرهنگ معاصر عربي ـ فارسي، تهران، نشر ني، 1386.
3. ابن شهرآشوب، محمد بن علي، المناقب آل ابي­طالب، قم، نشر علامه، 1379ق.
4. ابن طاووس، على بن موسى، اللهوف على قتلى الطفوف، تهران‏، 1348ش‏.
5. ابن كثير، اسماعيل بن عمر، البدايه و النهاية، بيروت، دارالفكر،1407ق.
6. ابو مخنف كوفى، لوط بن يحيى‏، وقعة الطفّ‏، محقق / مصحح: يوسفى غروى، محمد هادى‏، قم‏، جامعه مدرسين‏، 1417ق‏.
7. انوري، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، انتشارات سخن، 1382.
8. دهخدا، علي اكبر، لغت نامه دهخدا، تهران، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377.
9. الدينورى، ابو حنيفه احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقيق عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدين شيال،قم، منشورات الرضى، 1368ش.
10. سبحاني، جعفر، فروغ ابديت، بي­جا، 1351ش.
11. سنايي غزنوي، ابوالمجد مجدود بن آدم، حديقة الحقيقه و شريعة الطريقة، با مقدمه محمد روشن، تهران، مؤسسه انتشارات نگاه، 1387ش.
12. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، ديوان سنايي، به كوشش مظاهر مصفا و شاهرخ حكمت، تهران، انتشارات زوّار، 1389ش.
13. طباطبايى سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن‏‏، قم‏، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم‏، 1417ق‏.
14. طبري، أبو جعفر محمد بن جرير، تاريخ الأمم و الملوك، تحقيق محمد أبو الفضل ابراهيم ، بيروت، دار التراث ، ط الثانية، 1387/1967.
15. طغياني، اسحاق، شرح مشكلات حديقه سنايي، اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان، 1386ش.
16. كوفى، أبو محمد أحمد بن اعثم، كتاب الفتوح، تحقيق على شيرى، بيروت، دارالأضواء، ط الأولى، 1411/1991.
17. مستوفى قزوينى، حمد الله بن ابى بكر بن احمد، تاريخ گزيده، تحقيق عبد الحسين نوايى، تهران، امير كبير، چ سوم، 1364ش.
18. مقدسى، مطهر بن طاهر، آفرينش و تاريخ، ترجمه محمد رضا شفيعى كدكنى، تهران، آگه، چ اول، 1374ش.
19. يعقوبى، احمد بن أبى يعقوب بن جعفر، تاريخ اليعقوبى، بيروت ، دار صادر، بى تا.
20. يوسفي، محمد رضا، حب خاندان رسول در حديقه سنايي، فصلنامه آفرينش، پيش شماره 5، پاييز 1384ش.