زهرا تمسکی

چکیده
مفهوم هویت، در سال‌های اخیر به شدت متأثر از فناوری اطلاعات و ارتباطات بوده است و فضای مجازی، نقش عمده و پررنگی در شکل‌گیری یا تغییر هویت کاربران، به‌ویژه جوانان داشته است. هویت، در تاریخ مشترک افراد، اشیا و مکان‌ها ریشه دارد. رویدادهای مهم تاریخی، مانند جنگ‌ها، جشن‌ها، مراسم‌ها، بازارها، سبک ز ندگی، زبان، یک کوه مشهور، یک درخت، یک‌رنگ مهم‌ترین ارکان برساخت هویت‌ ملی قومی است. در فضای مجازی، جغرافیا وجود ندارد و همه‌ی این اشیا تعریف متفاوتی می‌یابند که از بار معنایی و ارزشی خود تهی می‌شوند. بدین ترتیب، هویت مجازی به شکل عمیق و جدی از هویت عینی متمایز می‌شود. در این پژوهش، نویسنده بر آن است که رابطه فضای مجازی و هویت دینی و ملی را در میان دانشجویان بررسی کند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که دانشجویانی که بیش‌تر در معرض فضای مجازی قرار دارند، نسبت به همسالان خود، که کم‌تر از فضای مجازی استفاده می‌کنند، از هویت دینی و ملی ضعیف‌تری برخوردار هستند. به‌عبارت دیگر؛ نوعی رابطه‌ی معکوس، بین فضای مجازی و هویت دینی و ملی دانشجویان وجود دارد.
واژگان کلیدی: فضای مجازی، تاثیر فضای مجازی، هویت دینی، هویت ملی، دانشجویان.

مقدمه
ما در جهان متحول و دست‌خوش دگرگونی‌ چشم‌گیر و دایمی، زندگی می‌کنیم. به‌گونه‌ای که شگفت ‌انگیزترین رویداد دنیای معاصر را می‌توان سرعت بی‌سابقه‌ی تغییرات اجتماعی دانست. (لنسکی و لنسکی، 1369: 3) این تغییرات، جامعه انسانی را با دو جهان موازی مواجه کرده است؛ جهان واقعی و جهان دوم، جهان مجازی. جهان اول، جهانی است که در آن زندگی و فعالیت اجتماعی عینی جریان دارد. جهان دوم، جهانی است که انسان را در مواجهه با واقعیت‌های مجازی قرار می‌دهد. در جهان مجازی، انسان با سرزمین بی‌مرز و چند فرهنگ و در عین حال برخوردار از فضای واحد، رو به رو است. جهان دوم، جهانی است با قاعده‌های خاص خود و در عین حال، خالی از هرنوع قانون و ضابطه‌ی عقلانی. جهان مجازی، جهانی است با جهت‌گیری‌های مشخص و فارغ از هرنوع جهت‌گیری ماندگار و هزاران خصیصه متضاد که هم در درون این جهان جمع شده و هم در مواجهه با جهان واقعی موجب تولید تضاد، تناقض و امور متزاحم می‌شود.
با توجه به تغییرات وسیعی که در جهانی شدن به‌وجود آورده و در واقع، از طریق جهان مجازی منشأ تکاثر و تراکم تولیدات فرهنگی ملل جهان شده است. نمادهای بومی مهم، در جهان واقعی در معرض چالش‌های بسیار جدی با نمادهای غیربومی و بیگانه با فرهنگ‌های دیگر قرار گرفته است. نمادهایی که با توجه به تفاوت‌های تاریخی و فرهنگی ملل به گونه‌های متفاوت و گاه متضاد رمزگشایی می‌شوند. نمادی که برای یک ملت پیروزی، افتخار و عزت را تداعی می‌کند و برای ملت‌ها و فرهنگ‌های دیگر یادآور سیاهی، شکست، فقر و تباهی است. آن‌چه زمینه‌ی چنین تحولات و تغییرات سریع، ژرف و شگرفی را پدید آورده است، دستاوردهای فناورانه‌ی جدید و متأخر بشری است. دستاوردهای که به‌عنوان فناوری‌های نوین ارتباطی- اطلاعاتی شناخته می‌شوند. رشد سریع تکنولوژی، به‌ویژه پیش‌رفت روز افزون در حوزه‌های ارتباطی، ماهواره‌ها و اینترنت باعث تحولات پرشتاب در جوامع بشری گردیده و آثار مثبت و منفی فراوانی را در پی‌داشته است. در این میان، آثار فضای مجازی بر هویت ملی و دینی جوانان بیش از سایر حوزه‌ها، بوده و تغییرات و دگرگونی‌های زیادی را به‌وجود آورده است.
اینترنت ابتدا در کشورهای غربی به‌عنوان رسانه‌ای همگانی رواج یافت و به تدریج دیگر کشورها را نیز دربر گرفت و به‌مثابه‌ی ابزاری موثر در انتقال و ترویج سیاست، فرهنگ، اقتصاد و...، کاربرد پیدا کرد. این تغییرات و تحولات جهانی و گرایش همه جانبه به استفاده از اینترنت، تبعات و تاثیرات بسیاری در جوامع بشری داشت. تا جایی‌که از آن به «انفجار اطلاعات»، تعبیر می‌شود.
آسیب شناسان،‌ از وضعیت فعلی استفاده از فضای مجازی ابراز نگرانی کرده‌اند و معتقدند: تحولات و تغییرات تکنولوژیکی، ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی هویت ملی و دینی را تحت تاثیر قرار داده و بروز آسیب‌های نوپدید در این زمینه، می‌تواند زمینه‌ساز آسیب‌های اجتماعی، فرهنگی و روانی، باشد. به همین دلیل است که برنامه‌ریزی برای پیش‌گیری و کاهش آسیب‌های فضای مجازی ضروری است.
واقعیت این است که از نظر جامعه‌شناسان، شکل‌گیری هویت افراد تحت تاثیر منابع گوناگونی است. عمده‌ترین این منابع، خانواده، رسانه‌های گروهی، مدرسه و گروه هم‌سالان است. گسترش تلویزیون‌های ماهواره‌ای موجب شده شکل‌گیری نظام شخصی و هویت افراد تحت تاثیر عوامل متعدد و گاه متعارض قرار گیرد. گرچه بسیاری از ابداعات و نو‌آوری‌ها با انگیزه‌ی تامین رفاه، آسایش و تحکیم ارزش‌های انسانی و در جهت نیل به کمال شکل گرفته است. اما در عین حال به دلیل برخی کج فکری‌ها و استفاده‌های نادرست از ابزارهای جدید، این اختراعات، گاه جسم و جان و اخلاق و روان انسان‌ها را مورد آسیب قرار داده و گاه فرهنگ، اعتقادات و رفتارهای اجتماعی وی را دگرگون کرده است. در این میان نقش و تاثیر فضای مجازی بر هویت دینی و ملی دانشجویان، بسیار دارای اهمیت است. زیرا دانشجویان از هنگام ورود به محیط دانشگاه، تا سالیانی چندی، تنها با فضای مجازی در تماس است و این ارتباط نزدیک و پیوسـته نقش بسـیار مؤثري در هویت دینی و ملی و سازندگی شخصیت و رفتار آنان دارد. در این تحقیق و پژوهش نگارنده بر آن است که این نقش و تاثیرگذاری را بررسی و تحلیل نماید.
1. مفهوم شناسی
در این محور، مفاهیم و واژگان مهم، اساسی، محوری و کلیدی که در فهم و درک موضوع نقش موثر دارند، بیان می‌شود. بنابراین، مفاهیمی مانند: هویت، هویت دینی، هویت ملی، فضای مجازی و...، تحت عنوان مفهوم شناسی بررسی، تعریف و تبیین می‌شود.
الف. مفهوم هویت (identity)
واژه هویت (identity)، از لحاظ لغوی از واژه ایدنتیتاس (Identitas) مشتق شده است. در فرهنگ فارسی، هویت را تشخُّص، معنا کرده است. (معین، 1392: ذیل مدخل هویت و جنکنیز، 1381: 5) این اصطلاح از مفاهیم بین رشته‌ی در علوم اجتماعی است که قلمروهای تاریخ، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و سیاست را به هم ربط می‌دهد. برای هویت، تعاریف متعددی وجود دارد. گافمن اعتقاد دارد: «هویت تلاش انسان برای بروز تمایز نسبت به دیگران است. در حالی‌که به رفتار خود شکل می‌دهد. (ریترز، 1382: 93) تاجفل تاکید دارد: «هویت اجتماعی، آگاهی فرد از تعلق به گروه اجتماعی معین و ارزش‌ و اهمیت عاطفی این عضویت برای فرد است.» (رضایی، 1379: 32) کاستلز هویت را «سرچشمه معنا تجربه برای مردم می‌داند.» او باور دارد که هویت، فرایند معناسازی بر اساس یک ویژگی فرهنگی یا مجموعه‌ی به هم پیوسته‌ی از ویژگی‌های فرهنگی است که بر دیگر منابع معنایی اولویت داده می‌شود و برای هرطبقه‌ی خاص یا برای هرگروه، ممکن است چندین هویت وجود داشته باشد.» (کاستلز، 1380: 25)
هویت به دو معنای ظاهراً متناقض به کار می‌رود: 1. همسانی و یکنواختی مطلق 2. تمایزی که دربر گیرنده‌ی ثبات و تداوم در طول زمان است. هویت از ویژگی‌های است که فرد برای خود بر می‌گزیند و خود را با آن می‌شناسد. به‌عبارت دیگر؛ پاسخی است به سئوال «من کیستم؟» این سئوالی است که هویت فرد را به چالش فرا می‌خواند و در واقع، آن را پیش بینی می‌کند. هویت از دو بعد مورد مطالعه قرار می‌گیرد. یکی بعد فردی و دیگری بعد اجتماعی.
در یک تعریف کلی می‌توان گفت: هویت معانی ذهنی شامل ارزش‌ها، اعتقادات، هنجارها، نمادها، طرز تلقی‌ها و آگاهی‌های مختص به یک «خود» فردی یا اجتماعی و احساس تعلق و تعهد نسبت به آن خود است. تعریف مورد نظر نویسنده در این پژوهش، تعریف امانوئل کاستلز است؛ زیرا این تعریف، بیش‌تر به بعد فرهنگی هویت و به نوعی به چند هویت که اغلب ناشی از فناوری‌های اطلاعاتی نوین است، اشاره دارد.
ب. مفهوم هویت دینی (Religious identity)
هویت دینی (Religious identity)، عبارت است از: میزان شناخت فرد، از تعلق و ارتباطش نسبت به دین خاص و پیامدهای ارزشی مثبت که فرد برای این تعلق و ارتباط قایل است و بالاخره احساسات خاص فرد نسبت به دیگری که مثل او رابطه‌ی مشابه، نسبت به آن دین دارند. (قادری، 1384: 178)
ج. مفهوم هویت ملی (National identity)
در باره تعریف هویت ملی (National identity)، اجماع نظری وجود ندارد. برخی آن را به‌معنای احساس تعلق و وفاداری به عناصر و نمادهای مشترک در اجتماع ملی (جامعه کل) و در میان مرزهای سیاسی می‌دانند که هویت وحدت و انسجام می‌شود. (یوسفی، 1380: 17 و پروین، 1374: 15)
د. مفهوم فضای مجازی
نوربرت وینر، بنیان‌گذار علم سایبرنتیک (cybernetics)، اظهار می‌دارد: «این واژه را از واژه‌‌ی یونانی کوبرنتس (kubernetes)، به‌معنای کاپیتان و سکان‌دار، اقتباس کرده است و در تعریفی از سایبرنتیک، ارتباط و کنترل را با هم در یک رده می‌آورد. (وینر، 1372: 1- 2) در واقع، با فرا گیری نظام‌های کنترل فرمان که در ساده‌ترین شکل آن، به‌عنوان ترموکوبل یک یخچال معمولی خدمت می‌کند، ترکیب‌های بی‌شماری از واژه‌ها با پیشوند سایبر نیز قدم به عرصه گذاشت. فضای سایبرنتیک، نیز از این دست است. اگر چه منشأ واژه سایبرنتیک را در یکی از نخستین آثار ویلیام گیبسون یعنی کتاب رمان نیورومنسر (Neuromancer)، وی دانسته‌اند. اما خود گیبسون، این واژه را به آینده ‌شناس نام آشنا، الوین تافلر و کتاب «شوک آینده» وی نسبت می‌دهد. (wxittle1997: 4)
2. چارچوب نظری
آن‌چه در این مطلب، مورد بررسی نویسنده قرار می‌گیرد، این نکته مورد تایید سازه انگاران است که هویت‌ها از پیش تعیین شده نیستند و هویت‌ها بر ساخته می‌شوند. اگر هویت‌ها، اجتماعی و حاصل تعامل باشند، می‌توانند به‌صورت‌های متفاوتی شکل گیرند. (مشیرزاده، 1384: 332) طبق نظر برساخته‌گرایان، ملیت‌ها و هویت‌ها در یک فرایند تبادلی و در نتیجه تعاملات مختلف شکل می‌گیرند. برای نمونه، بندیکت اندرسون ملت را یک اجتماع تخیُّلی تعریف می‌کند که به کمک برخی فناوری‌ها از جمله صنعت چاپ به‌طور بینا ذهنی، در میان افرادی که پیش از آن، خود را متعلق به اجتماعات قومی، محلی و مذهبی جداگانه‌ای می‌پنداشتند، تصور شده است.
در جریان ساخته شدن یک ملت، از انواع اسطوره‌ها و افسانه‌ها به‌ویژه افسانه‌های در باره‌ی مبدأ و پیدایش ملت بهره‌گیری می‌شود. در دیدگاه برساخت‌گرا، ماهیت هویت‌ها، سیال و غیر تثبیت شده از پیش فرض می‌شود. (سیدامامی، 1387: 24- 25)
نویسنده، در این پژوهش، از نظریه «نمود خود، در زندگی روز مره»، اروینگ گافمن (ٍErving Goffman)، جامعه‌شناس آمریکایی زاده کانادا، (11ژوئن 1922-19 نوامبر 1982م)، استفاده کرده است. گافمن، در این معتقد است: «هرگاه فرد نقشی بازی می‌کند، تلویحاً خواهان آن است که تماشاگران، نقش یا اثری را که در حضور آنان پرورانده می‌شود، جدی بگیرند. بازی‌گر تلویحاً از تماشاگران می‌خواهد تا باور کنند که او واقعاً دارای همان خصوصیاتی است که به نمایش می‌گذارد و نقشی که او ایفا می‌کند، همان تأثیرگذاری و نتایجی را دارد که تلویحاً ادعا می‌شود و به‌طور کلی امور همان‌گونه اند که در ظاهر هستند.
3. اهمیت و ویژگی‌های اینترنت
بدون شک، یکی از فراگیرترین و تاثیرگذارترین نمودهای فضای مجازی، اینترنت است. اینترنت، به دلیل داشتن ویژگی‌های هم‌چون: سرعت دسترسی، جذابیت و فضای تعاملی، جوانان را به سوی خویش جذب نموده و حجم انبوهی از اطلاعات و فضایی جدید را پیش روی آنان می‌گشاید. اینترنت، در واقع مکان بی‌مکان است؛ جایی‌که انسان‌ها می‌توانند، به راحتی با یکدیگر ارتباط بر قرار نمایند، قرارداد ببندند، گروه‌های خود را بسازند، پیام بفرستند یا چیزی را معرفی کنند. در این مکان، مرزهای جغرافیایی هیچ معنا و مفهومی ندارد و به همین سبب دشواری‌ها و ‌مشکلات منطقی زمان و مکان از میان بر داشته شده است. همه چیز در تحرک است و همواره این تحرک، شتابی بیش‌تر می‌یابد. (اخگری، 1388: 42)
اینترنت، دارای پنج ویژگی است که آن را از سایر رسانه‌ها، متمایز و به نوعی آن را خاص کرده است. این ویژگی‌ها عبارتند از: دیجیتالی بودن، تعاملی بودن، واقعیت مجازی بودن، هایپرتکست (Hypertxt) بودن و مرکزی بودن. (عاملی، 1384: 1) تعاملی بودن اینترنت و قابلیت‌های آن، این امکان را فراهم آورده است که انسان‌ها بتوانند، از طریق صفحه کلید به صفحه کلید (کیبرد به کیبرد)، با یکدیگر ارتباط پیدا کنند و در فضای مجازی، انواع هویت‌های مجازی را جعل کنند و با این شیوه فضای اینترنت به فضای تعامل میان هویت‌های مجازی تبدیل گردد.
در اینترنت، تعاریف خود تغییر می‌کند. هویت که به زبان فلسفی، از «من» به‌عنوان مؤلفه‌های ثابت و در واقع این همانی فرد تعریف می‌شد، در دنیای اینترنت، عبارت از مؤلفه‌های متغییر در فضای متغییر است، گاه بیان‌گر آرمان‌های فرد است و گاه بیان‌گر جنبه‌های مخفی شخصیت فردی او که در اجتماع زیر نقابی که بر صورت داشته و قادر به بیان آن نبوده است، می‌باشد. از سوی دیگر، در عالم واقع، یک فرد با یک هویت با طرف مقابل ارتباط بر قرار می‌کند. اما اینترنت، به او این امکان را می‌دهد که بتواند در یک لحظه، چند هویت مختلف و گاه متضاد داشته باشد. بنابراین، رسانه‌های مدرن، برای انسان امروز فضاهای مجازی پدید آورده‌اند.
تعریف و برداشت انسان در عصر حاضر از زمان و مکان دگرگون شده است. از این‌رو، در این فضاهای مجازی هویت مجازی یا به‌عبارت دیگر؛ «من» اینترنتی»، پدید آمده است. داده‌های شناور در فضای اینترنت، با استفاده از قابلیت‌های خود به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم هویت‌های مذهبی، ملی، فرهنگی فرد جوان را مورد تهدید قرار می‌دهد. برای نمونه، در مورد تأثیر بر هویت فردی می‌توان به اعتیاد به اینترنت، اشاره کرد. هنگامی‌که فرد به‌صورت مداوم، از اینترنت استفاده می‌کند، دیگر فرصت شناسایی خویشتن و استعدادها و قابلیت‌های خود را ندارد. به همین دلیل، دچار هویت فردی می‌شود و نمی‌داند که چه کسی هست؟ و چه کسی باید باشد؟ (نجفی، 1389: 13)
چت روم‌ (chat room)، یا تالارهای گفتگوی مجازی یا گپ‌سرا، به‌عنوان یکی از پر طرف‌دارترین و پرکاربردترین امکانات در اینترنت محسوب می‌شود. چت روم در واقع، فضای است که در آن افراد بدون آن‌که یکدیگر را ببینند، «ایمیل» و از طریق شبکه اینترنت با هم در ارتباطند و به گفتگوی نوشتاری می‌پردازند. کاربران ممکن است در چت روم‌ها، توصیف مجازی از ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی خود ارایه کنند که با ویژگی‌های واقعی آن‌ها تفاوت بنیادی داشته باشد.
این امر می‌تواند موجب به‌وجود آمدن هویت کاذب یا هویت موقت (آنی) بنیادی شود. هویت کاذب به این معناست که فرد هویت‌های را تجربه می‌کند که هیچ‌کدام متعلق به او نیستند و هویت موقت یا آنی نیز به این معناست که فرد در هرچت، هویتی را معرفی می‌کند که پایدار نیست و دوام آن‌ها تا پایان آن چت، ادامه دارد.
4. هویت ملی و مؤلفه‌های آن
هویت ملی، اساسی‌ترین مؤلفه‌ی انسجام اجتماعی در نیم قرن اخیر است که توجه اندیشمندان حوزه جامعه‌شناسی را به خود جلب کرده است. (معقولی، 1391: 116) با وجود توجه ویژه، به این مفهوم، باید گفت: در باره تعریف آن، اجماع نظر وجود ندارد. برخی آن را به‌معنای احساس تعلق و وفاداری به عناصر و نمادهای مشترک در اجتماع ملی (جامعه کل)، و در میان مرزهای سیاسی می‌دانند که هویت، وحدت و انسجام می‌شود. (یوسفی، پیشین و پروین، پیشین)
برخی دیگر مجموعه‌ای شناختی، اعتقادی و روانی دانسته‌اند که با نقش و تأثیرگذاری بر کنش‌های اجتماعی موجب همبستگی و انسجام در سطح ملت می‌گردد. (ابوالحسنی، 1387: 14) عده‌ای معتقدند: هویت ملی به مجموعه خصوصیات و مشخصات اساسی گروه گفته می‌شود که اعضای گروه را همانند ساخته و آن‌ها را از سایران، متمایز می‌سازد. (الطایی، پیشین: 239) و این مؤلفه را شامل تاریخ، زبان، اعتقادات، ارزش‌ها، آداب، رسوم، نهادهای اجتماعی و نژاد که عناصر متشکله‌ی فرهنگ یک جامعه هستند، ذکر می‌کند. (جلایی‌پور، 1382: 1- 14)
5. فضای مجازی و تأثیر آن بر هویت
عامل بنیادین در شکل‌گیری هویت‌های اجتماعی، تعاملات انسانی است. در واقع، فرد هنگامی‌که به تعامل با فرد دیگر می‌پردازد، هویت خویش را به‌عنوان یک عضو جامعه پیدا می‌کند. هویت در بستر تعاملات و ارتباطات انسانی ایجاد کرده است. در فضای مجازی، مرز واقعیت با غیرواقعیت، حقیقت با غیرحقیقت مخدوش می‌شود و «هست‌ها» «نیست» جلوه داده می‌شوند و بر عکس. فضایی‌که می‌تواند به افکار عمومی شکل دهد و احساسات عمومی را به غلیان و هیجان در آورد، می‌تواند انسان‌ها را در فضای حاد واقعیتی قرار دهد که در آن به ستیزش و بحران بیندیشد و بر عکس.
شاید به جرئت بتوان، فضای مجازی را از هم گسیخته‌ترین و متکثرترین فضای ممکن نامید. این فضا، کاملاً مرکز گریز، بدون مرز و فاقد نقطه ثقل است. مفهوم مرز در این فضا دگرگون می‌شود و دیگر نمی‌توان از چارچوب مشخص و قاطعی به نام مرز صحبت کرد. فضای بدون مرکز که سبب ایجاد تکثر معنایی می‌شود و از هرگونه طبقه بندی و دسته بندی شدن می‌گریزد؛ زیرا هریک از مراکز به نوبه‌ی خود، منشأ معنا بخش‌های متفاوت به پدیدارهای اجتماعی می‌شوند.
هویت حاصل چنین فضایی، هویت سیال، ناپایدار و نامحدود خواهد بود. در چنین حالتی، رابطه‌ی ساده و مشخص بین فرد با اجتماع و معنای ثابت هویت در دنیای سنتی از بین می‌رود و رابطه‌ی پیچیده، غیر متمرکز و منتج، از مفهوم فضا در ارتباط با هویت‌ها شکل می‌گیرد که فاقد شکل ساخت یافته و مشخصات و معنای ثابت هویت و صورت بندی مشخص می‌گریزد.
ویژگی‌های ارتباطات الکترونیکی حاکم بر فضای مجازی، شرایطی متفاوت از روابط حقیقی و رو در رو را برای کاربران آن، فراهم می‌کند. سرعت عمل، ناشناس ماندن و سیال بودن می‌تواند فضای یکسان و مشابهی را فارغ از الزامات ساختی (جنسیتی، طبقاتی، قومی، نژادی و مکانی)، فراهم‌سازد که مستعد تجارب متفاوتی برای کاربران آن است. تعاملات آزمایشی و کنجکاوانه یا با نیت افزایش ظرفیت شناختی کاربران اینترنتی را با ذهنیت و گرایش جدیدی تجهیز می‌کند که می‌تواند رفتار و تعاملات آن‌ها در دنیای حقیقی را به چالش کشانده و تغییراتی را هرچند جزیی در میدان عمل اجتماعی آن‌ها فراهم سازد.
فضای مجازی این امکان را فرام می‌کند تا افراد نیازها، خواسته‌ها و بازاندیشی در هویت خویش را به درجاتی به دنیای حقیقی خود تسری دهند و شرایط تازه‌ای را برای گفتگو، تفاهم و تعامل در دنیای مجازی و حقیقی فراهم سازد.
مارک پاستر در «عصر دوم رسانه‌ها»، تأکید می‌کند در دوره جدید که اینترنت و ارتباطات الکترونیک در جامعه سیطره دارد، این داده‌ها و اطلاعات یا به‌عبارت دقیق کلمه، این اجتماعات مجازی هستند که هویت افراد را می‌سازند. وسایل نوین اطلاعاتی و ارتباطی در اثر تغییراتی‌که در برداشت‌های بشر امروزی به وجود می‌آورند، هویت‌ها را در وضعیت کاملاً تازه‌ای قرار می‌دهند که متفاوت و حتی مغایر با گذشته است. (پاستر، 1378: 152)
هویت در اجتماعات مجازی جامعه اطلاعاتی در مسیر فراملیتی شدن حرکت می‌کند. در واقع، ارتباطی که با اتکا به وسایل ارتباطی- اطلاعاتی جدید شکل می‌گیرد، چشم‌اندازی از فهم و درک جدیدی از ذهنیت را آشکار می‌سازد که در صورت بندی‌های گفتار و عمل‌کرد که به‌لحاظ تاریخی محسوس هستند، جان می‌گیرد. این ارتباطات راه‌گشایی نگریستن به انسان به‌عنوان پدیده‌ای چند لایه، تغییر پذیر، منفعل و تکه تکه است.
پدیده‌ای که شکل دادن خویش را به‌گونه‌ای طراحی می‌کند که با هرگونه تثبیت هویت می‌ستیزد. جامعه اطلاعاتی، بین هویت بی‌ثبات، تغییرپذیر و منعطف انسان جدید است.
نتیجه‌گیری
فرایند تحقیق نشان می‌دهد که در عصر کنونی با گسترش فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی، جهان دومی با عنوان فضای مجازی شکل گرفته است که ماهیت و عمل‌کرد آن با جهان اول (جهان واقعی)، متفاوت است. جهان مجازی با تأثیر پذیرفتن از صفت همزمان ارتباطات، منشأ ظهور فرهنگ‌های آنی و به دنبال آن، هویت‌های همزمان، متکثر و نا پایدار شده‌است که در دوره‌ی محدودی شکل می‌گیرد و با ظهور و شکل‌گیری هویت‌های جدید به سرعت از بین می‌رود. به‌طور کلی، فضای مجازی علاوه بر سودمندی‌های فراوان، آسیب‌های جدی را نیز برای جامعه، به‌ویژه قشر دانشجو در پی‌دارد. از آن‌جا که امنیت در دوره‌ی کنونی از بعد سخت‌افزاری (سیاسی_ نظامی)، به بعد نرم‌افزاری (ارزش‌ها، هنجارها، هویت و...) متمایل شده است، ارزش‌ها و هنجارهای مخرب غیربومی، با بهره‌گیری از ابزارهای ارتباطی از جمله فضای مجازی، می‌تواند، زیان‌های جبران ناپذیری را به بنیان‌های ارزشی جامعه مذهبی، وارد سازد.
با توجه به این‌که بخش بزرگ از جمعیت را دانشجویان ‌و تحصیل‌ کردگان دانشگاهی تشکیل می‌دهند، مدیران و سیاست‌گذاران امنیتی باید در تدوین راهبرهای امنیتی، توجه ویژه‌ی به این قشر از جامعه داشته باشند. در این راستا علاوه بر دستگاه‌های سیاست‌گذار و مجری سیاست‌، نهادهای جامعه‌پذیری به‌مثابه بخش نرم‌افزاری نظام اجتماعی با تقویت سرمایه‌های فرهنگی و اجتماعی و ارایه الگوهای صحیح و قابل قبول ارزشی، می‌توانند نقش زمینه‌ساز (غیرمستقیم)، را در ایجاد همگونی و یکپارچگی ملی و مقابله با تهدیدات فضای مجازی ایفا نمایند. نظام سیاسی_ اجتماعی با کارکرد حفظ الگو و درونی کردن ارزش‌ها، از طریق سیاست‌گذاری‌های درست و عمل‌کرد معقولانه‌ی نهادهای جامعه‌ پذیری، (خانواده، مدرسه، همسالان، آموزش و پرورش، رسانه‌ها و...) می‌تواند، از بروز رفتارهای انحرافی و کجروی‌های اجتماعی_ روان ‌‌شناختی جلوگیری کند.

منبع: فصلنامه سخن صبا، 1401، ش43-42