نویسنده: محمدباقر اکبری

چکیده

این پژوهش تربیت اجتماعی فرزندان و رهنمودهای آن پرداخته است. ابتدا اهمیت و نقش تربیت اجتماعی فرزندان مورد بررسی قرار گرفته، سپس به زمان شروع تربیت اجتماعی فرزندان و اصول تربیت اجتماعی در هشت اصل به تفصیل پرداخته شده‌است.
دستورهای تربیت اجتماعی در اسلام نیز مورد پژوهش قرار گرفته که این دستورها عبارتند از: سلام و مجبت، گفتار نیکو، ایجاد پیوند اجتماعی و صلح بین مومنان، ایجاد روحیه مشورت در فرزندان، آشتی‌جویی و محبت با داشتن با مردم و دوری از صفات ناپسند. مهم¬ترین صفات ناپسند با توجه به اموزه¬های دینی عبارتند از: حسادت، بدزبانی، سخن چینی، عیب‌جویی. رهنمودهای یاد شده که از منابع دینی و نظر اندیشمندان علوم تربیتی گرفته شده‌است، در تربیت اجتماعی فرزندان نقش مهم و بسزایی داشته اگر مورد توجه و رعایت والدین و معلمان گرامی قرار گیرد، فرزندان سالم و مثبت تحویل اجتماع خواهد گردید و جامعه سالم به وجود خواهد آمد.
کلیدواژه¬ها: تربیت، فرزندان، اجتماعی، والدین، مسؤولیت.

  مقدمه
جامعه سالم از افراد سالم تشکیل می¬گردد و افراد سالم برایند تربیت معیاری و اصولی است که کودکان و نوجوانان توسط والدین و معلمان، تربیت دینی، اخلاقی، علمی و تربیت اجتماعی را فراگیرند و از عادات و سجایای ناشایسته دوری جسته و در پی‌کسب فضایل و ارزش¬های اصیل انسانی و دینی باشند. جامعه بستر کمال و تعالی انسان است و یک فرد به تنهایی رشد و تکامل نخواهد کرد. آداب و اخلاق اجتماعی برای کودکان و نوجوانان نیاز اساسی است که باید در اثر تربیت سالم خانوادگی و محیط آموزشی در وجود آنان بارور گردد و نوجوان هنگام ورود به اجتماع آمادگی برخورد شایسته و سالم را داشته باشد و به مرور زمان یک عنصر ورزیده و توان‌مند در جامعه ظاهر شود و مورد اعتماد اطرافیان و اجتماع قرار گیرد. جوانی‌که تربیت سالم داشته و عنصر مفید باشد می-تواند در اجتماع مصدر خدمات اساسی برای ملت و کشور خود قرار گیرد. ازاین رو تربیت اجتماعی اهمیت خاص داشته و پرداختن به آن از وظایف مهم والدین و معلمان است که علاوه بر تربیت دینی، اخلاقی و علمی در جهت تربیت اجتماعی نیز توجه داشته و از آن غفلت نورزند. در این نوشتار چند رهنمودی در ارتباط با تربیت اجتماعی فرزندان جهت استفاده والدین و معلمان گرامی ارایه می¬شود، که رعایت آن‌ها در تربیت اجتماعی فرزندان تأثیر چشم¬گیری خواهد داشت
1. اهمیت تربیت اجتماعی فرزندان
عقل و دین حکم می¬کند که پدران و مادران مسؤول تربیت کودکان باشند، و با برنامه¬های سالم و درست تلاش کنند تا فرزندان از گمراهی و فساد برکنار مانده، افرادی برومند و مفید ببار آیند. برای وصول به این هدف وظایف دشواری بر عهده آنان قرار گرفته است. آنان باید به تدریج فرزندان را به اصول اخلاقی، روح ایمان و خدا پرستی و زندگی اجتماعی آشنا سازند تا آن‌ها فرد معتقد و متکی به ایمان به بار آمده و بتوانند در مراحل حساس و خطیر با دیگران جوشیده، با دشواری¬های زندگی اجتماعی سازگار شوند. (رشیدپور، 1386: 130)
انسان موجود اجتماعی است که تمام استعدادها و توان‌مندی¬های بالقوه و خصلت¬های شخصی او در فرایند زندگی اجتماعی و تعامل بین افراد ظاهر شده و شکل می¬گیرد. از میان مکاتب موجود در جهان، مکتب اسلام تنها مکتبی است که به‌معنای واقعی کلمه خواهان اجرای قانون و داشتن اجتماع سالم است و تکامل انسان را در زندگی اجتماعی لازم دانسته و تمام انسان¬ها را به‌جای ریاضت کشیدن و انزوا، به سوی زندگی فعال اجتماعی و رعایت مقررات و حدود الهی هدایت می¬کند. برای افراد آگاه، روشن است که هیچ ریاضتی دشوارتر از آن نیست که انسان در متن اجتماع باشد و همه مقررات الهی و انسانی را رعایت کند و هیچ‌گاه از مسیر انسان بودن قدم فراتر نگذارد. به همین دلیل اسلام تمام تلاش¬های که انسان¬ها را از تک‌روی، انزوا و گوشه¬گیری دور کرده به هم‌کاری، تعاون و اتحاد دعوت و مورد ستایش و ترغیب قرار داده‌است. از روایات به دست می¬آید که اسلام، جامعه خود را همانند پیکری واحد دانسته و افراد اجتماع را اعضای آن می¬شناسد. بدیهی است اگر عضوی از این پیکر دچار رنج و درد شود به اعضای دیگر نیز سرایت می¬کند. امام صادق(ع) فرموده: «مومن برادر مومن است؛ زیرا آن دو همانند اعضای یک بدن با یکدیگر ارتباط دارند اگر یک عضو دچار درد و رنج شود سایر اعضا نیز این درد را احساس می¬کنند.» (کلینی، 1407: ج2، 162) شاعر فارسی زبان جناب سعدی نیز زیبا گفته است.
بنی آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش زیک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار دیگر عضوها را نماند قرار
توکز محنت دیگران بی¬غمی نشاید که نامت نهند آدمی
براین اساس، تربیت اجتماعی فرزندان از مهمترین وظایف و مسؤولیت‌های تربیتی والدین به شمار می¬¬رود، زیرا تا فرزندان با روحیات و راه و رسم زندگی اجتماعی آشنا نشوند، نخواهند توانست به پیشرفت و موفقیت دست یابند و عنصری مفید برای خود و دیگران باشند.
2. شروع تربیت اجتماعی
همان¬گونه که زمینه¬های تربیت اخلاقی و دینی فرزندان توسط والدین در محیط خانواده پی¬ریزی می¬شود، تربیت اجتماعی نیز از آغاز کودکی باید در محیط خانواده صورت پذیرد. بسیاری از والدین که با روش درست تربیت آشنایی ندارند، با روش¬های ناصحیح در برخورد با فرزندان، به جای آن‌که به اصل هدایت توجه کنند به حمایت از آن‌ها می-پردازند. چنین والدینی هرگز مجال برخورد و رویارویی با مسایل مختلف و گوناگون را به فرزندان نمی¬دهند و همواره سعی می¬کنند حامی آن‌ها بوده و خود تمام نیازمندی¬های آنان را تأمین نماید.
برخی دیگر با پیروی از روش¬های غلط تربیتی، به فرزندان خود مجال حرف زدن نمی-دهند، هرگونه اظهار نظر و عقیده را از طرف آنان مردود می¬دانند و با همین شیوه‌ها و روش‌های نادرست آنان را گوشه گیر، کمرو و ضعیف می¬پرورانند. چنین رفتاری ناپسند تربیت اجتماعی فرزندان را آشفته و دگرگون می¬کند و دشواری¬های بسیاری را برای آینده آنان به وجود می¬آورد.
3. اصول تربیت اجتماعی فرزندان
تربیت اجتماعی فرزندان دارای اصول و ضوابطی است که والدین باید آن‌ها را رعایت نمایند. مهم‌ترین اصول یاد شده ازاین قرارند:
1. به فرزندان اجازه داده شود تا سوالات خود را مطرح نمایند و والدین با حوصله¬مندی و گشاده‌روی متناسب با درک و فهم آن‌ها پاسخ دهند.
2. به فرزندان اجازه دهند که در مسایلی مربوط به خودشان ابراز نظر نموده و از نیروی فکر و عقل خویش کمک گیرند.
3. در اجتماعات و مهمانی¬ها به فرزندان خود اجازه دهند که در حد معلومات خود در برابر دیگران سخن گویند و اظهار نظر نمایند
4. به‌منظور خودکفایی و خوداتکایی فرزندان در صورت بروز مشکلات، بگذارند خودشان درگیر شوند و به دنبال راه حل باشند. والدین سعی نکنند بدون دخالت و نقش فرزندان مشکلات حل شود.
5. اصول و روش همزیستی و سازگاری با برادران، خواهران و دوستان را به فرزندان تفهیم نموده سعی کنند خود شان الگو و مشوق چنین اعمالی باشند.
6. حس همدردی و هم‌کاری را در فرزندان افزایش داده و زمینه گرایش آن‌ها را به بازی و فعالیت‌های جمعی و گروهی فراهم سازند.
7-تقویت روحیه مسؤولیت‌پذیری را در فرزندان با اِعمال روش¬های درست تربیتی مورد توجه قرار دهند و از مسؤولیت‌گریزی آن‌ها جلوگیری به عمل آورند. در صورت برخورد بین فرزندان طرف‌داری از کوچک‌تر یا بزرگ‌تر نکنند، بلکه بدون جانب‌داری تلاش کنند تنش¬ها را با کمک خود آن‌ها برطرف سازند.
8. از وظایف والدین است که از سال¬های اولیه زندگی «رعایت نظم و انضباط» را به فرزندان بیاموزند و همزمان فرزندان را متوجه آزادی و اختیار و نحوه استفاده مطلوب از این امتیازها بکنند.
4. اسلام و دستورهای تربیت اجتماعی
اساس مکتب اسلام براخلاق و تربیت فردی و اجتماعی استوار است. بزرگ‌ترین رسالت پیامبر اسلام(ص) نیز در تربیت اخلاقی و اجتماعی خلاصه می¬شود که فرموده است: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»؛ من برای کمال بخشیدن به فضایل و مکارم اخلاق برگزیده شده¬ام .(طبرسی، 1370: 8) قرآن¬ کریم که متقن¬ترین منبع آموزه¬های دینی است به مسایل اخلاقی و اجتماعی انسان¬ها توجه جدی کرده و نمونه¬های از رفتارهای مثبت و سازنده اخلاقی و اجتماعی را بیان کرده که اگر درست بنگریم، رعایت آن‌ها اساس رشد مطلوب شخصیت، بهداشت روانی، سعادت و رستگاری انسان را فراهم می¬کند، اما بی¬توجهی به آن‌ها زمینه آسیب‌پذیری شخصیت، فساد اخلاقی و ناسازگاری اجتماعی را در پی‌خواهد داشت. در این قسمت لازم است به چند نمونه از دستورالعمل¬های اخلاقی و اجتماعی قرآن کریم اشاره گردد:
1.4. سلام و محبت
یکی از آداب ارزش‌مند و سازنده اسلام، سلام کردن به یکدیگر است. والدین وظیفه دارند که در تربیت اجتماعی کودکان «سلام کردن» را به آن‌ها یاد دهند. سلام در لغت به‌معنای «سلامت، تهنیت، تعظیم و تکریم است». سلام در واقع «حلقه پیوند عاطفی و اجتماعی» میان مسلمانان است، که در قرآن کریم آمده است: « فاذا دخلتم بیوتا فسلّموا علی انفسکم تحیة من عندالله مبارکة طیبة»؛ هرگاه به خانه¬ای وارد شدید بریکدیگر سلام کنید، این تحیتی است مبارک و پاکیزه از جانب خدا. (نور/ 61)
سلام از نظر روانی تمام دشمنی¬ها و کینه‌توزی¬ها را ازبین می¬برد و به جای آن صفا و صمیمیت را جایگزین می¬کند. تیرگی¬ها را برطرف نموده دوستی، برادری و یکپارچگی را به ارمغان می¬آورد. از آن‌جای که راه عمده یادگیری کودکان و نوجوانان براساس تقلید و مشاهده است، والدین باید در برخورد با آنان، خود الگوی شایسته استفاده ازاین کلام باشند و به آنان سلام کنند. بنابراین، در سلام کردن هرگز مضایقه نکرده و اگر آن‌ها سلام کردند با گرمی پاسخ دهند. هم‌چنین به فرزندان بیاموزند که بهترین شیوه در برقراری ارتباطات اجتماعی زیباترین کلام یعنی «سلام» است. تقدّم در سلام نه تنها به‌عنوان یک رفتار نیکو مورد توجه بوده، بلکه نشان دهنده رشد شخصیت، خشوع، فروتنی و نفی کبر، تکبر و غرور جاهلانه است، بلکه خود سرمشق خوبی برای تمرین مهارت‌های کلامی و اجتماعی است ¬(ارزگانی، 1379: 154)
سلام در آموزه¬های دینی اهمیت فراوان دارد تا جای که رسول اکرم(ص) فرموده‌است: «اگرکسی قبل از سلام، با شما سخن گفت، به او پاسخ ندهید.» (کلینی، پیشین: ج4، 700) این حدیث در ضرب‌المثل عامیانه نیز تبلور یافته و در میان مردم ما مشهور است که «اول سلام دوم کلام.»
2.4. گفتار نیکو
گفتار از شاخص¬های بارز هوش‌مندی و معیار سنجش شخصیت فردی و اجتماعی است. تحقیقات متعدد نشان می¬دهد که بین توانایی فرد در بیان با شخصیت، هوش، میزان اعتماد به نفس و مهارت اجتماعی رابطه مثبت وجود دارد. (سعادت‌مند، 1390: 151) کودکان، سخن گفتن را از اطرافیان به‌ویژه پدر و مادر می¬آموزند و طبیعی است که نیکو سخن گفتن را هم یاد می¬گیرند. اگر زبان از آفات نفسانی مصون باشد و با لطافت و طراوت همراه باشد، بیش‌ترین تأثیر را بر ذهن و روان به‌جای می¬گذارد. در آموزه¬های دینی نیز بر حُسن کلام و خوش زبانی تأکید فراوان صورت گرفته و در قرآن کریم فرموده‌است: «وقولوا للناس حُسنا»؛ با مردم به زبان نیکو سخن گویید. (بقره/ ۸۳) در آیه دیگری خطاب به پیامبر(ص) فرموده‌است: «به بندگانم بگو! هنگام سخن گفتن کلماتی را به زبان بیاورند که نیکو و زیباست؛ چرا که شیطان همیشه در کمین است تا بین مومنان مشاجره و دعوا برپاکند.» (اسراء/ ۵۳) از نظر اسلام انسان¬ها مکلفند قبل از برقراری ارتباطات اجتماعی، ابتدا زبان خود را از هرنوع آفات نظیر: ریا، دروغ؛ هرزه، غیبت، ناسزا، استهزا، لجاجت، افشای راز، شایعه پراکنی، نفرین بر مومنان، تملق، چاپلوسی و... دور کنند. (سعادت‌مند، پیشین: 51)
گفتار مسلمان باید براساس تفکر و خرد باشد؛ زیرا به‌خاطر گفتار فرد است که شخصیت او ظاهر و شناخته می¬شود. حضرت علی(ع) فرموده است: «المرء مخبون تحت لسانه» انسان در ورای زبانش نهفته است. (نهج‌البلاغه) به قول شاعر:
زبان در دهان ای خردمند چیست کلید درِ گنج صاحب هنر
چو در بسته باشد نداند کسی که جوهر فروش است یا پیله ور
3.4. ایجاد پیوندهای اجتماعی و صلح بین مومنان
پیوند عاطفی و اجتماعی و برقراری صلح و مسالمت بین مسلمانان یکی از رسالت¬های اساسی پیامبر گرامی اسلام(ص) بوده‌است. در دنیای معاصر که هرروز شاهد رشد سریع تکنولوژی و پیچیدگی هرچه بیش‌تر زندگی شهری و فشارهای شغلی هستیم، ضرورت تحکیم و استمرار پیوندهای عاطفی و اجتماعی بیش از پیش مورد توجه و تأیید روان شناسان و صاحب نظران بهداشت روانی قرار گرفته است. در دنیایی‌که رقابت¬های فردی، رفاقت¬ها و صمیمیت¬ها را تضعیف نموده‌است؛ در عصری که لجام گسیختگی¬های فرهنگی، نفس پرستی¬ها و خود محوری¬ها بیداد می¬کند، در شرایطی‌که از خودبیگانگی-های تکنولوژی و تکنوکراسی رو به افزایش است و احساس تنهایی، افسردگی و اضطراب مهم‌ترین بیماری¬های روانی قرن حاضر محسوب می¬شوند. پیوند قلب¬ها، دیدار برادران ایمانی، صلح و آشتی میان انسان¬ها از والاترین و ضروری¬ترین اعمال است. فرزندان در محیط خانواده این فضایل ارزش‌مند را از والدین و نوع ارتباط و پیوند آن‌ها با دیگران می¬آموزند. تصوری که پدر و مادر از همدیگر دارند، نحوه‌ای برخورد آن‌ها با یکدیگر، نوع رفتار با همسایگان، آشنایان و اقوام تأثیر مهمی در روحیه فرزندان برجای می‌گذارد و خط مشی آینده آنان را در گزینش روش¬های ارتباطی مشخص می¬کند. قرآن کریم مؤمنان را به ایجاد روابط نیکو ترغیب می¬کند: «انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بین اخویکم واتقواالله لعلکم ترحمون»؛ مؤمنان برادر یکدیگرند، بنابراین میان دو برادر خود صلح برقرار کنید و تقوای الهی پیشه کنید تا مشمول رحمت او شوید. (حجرات/10) با کمال تأسف امروزه در میان مسلمانان این دستور حیات بخش دینی مورد غفلت قرار گرفته و منجر به پراکندگی و بدبینی برادران مسلمان نسبت به یکدیگر شده و همین نکته یکی از عوامل بدبختی و عقب ماندگی امت اسلامی گردیده که در وضعیت نامطلوب قرار داریم.
اما والدین باید به فرزندان خویش روابط سالم و نیک اجتماعی را بیاموزند و از کودکی آنان را به عطوفت و پیوندهای اجتماعی و صلح دوستی تشویق نمایند تا در زندگی اجتماعی حافظ صلح و برادری باشند و از هرگونه تنش و تعصب بی¬مورد اجتناب نمایند.
4.4. ایجاد روحیه شور و مشورت
یکی از راه¬های تربیت اجتماعی فرزندان، ایجاد و توسعه روحیه شور و مشورت بین آن‌هاست. در خانواده¬ای که همسران به نظر یکدیگر احترام می¬گذارند و در تصمیم-گیری¬ها علاوه بر آرای خود عقاید و نظرات فرزندان را نیز پذیرایند، از یک‌طرف روحیه اعتماد به نفس در کودکان و نوجوانان افزایش می¬یابد و از سوی دیگر، باعث مشارکت فعال آن‌ها در اجتماع می¬شود و مهارت اجتماعی آنان تقویت می¬گردد.
در تعالیم حیات‌بخش اسلام شور و مشورت در تمام سطوح زندگی خانوادگی و اجتماعی مورد تأکید قرار گرفته و با این عمل، روحیه اجتماعی و پیوند گروهی را در مسلمانان تشویق کرده‌است. در قرآن کریم فرموده‌است: «وامرهم شوری بینهم»؛ و کارشان بر پایه مشورت با یکدیگر است. (شوری/38) «وشاورهم فی‌الامر»؛ در کارها با ایشان مشورت کن! (آل‌عمران/ 159)
حضرت رسول اکرم(ص) در حدیثی فرمودند: «لامظاهرة اوثق من‌ المشاور»؛ پشتوانه‌ مطمئین‌تر از مشورت نیست. (نهج¬الفصاحه، 1385: 384) امام صادق(ع) نیز در مورد فرد مشاور ویژگی‌های را بیان فرموده که «با شخص عاقلِ پرهیزگار مشورت کن؛ زیرا چنین فردی جز به‌خوبی و نیکی کسی را فرا نمی‌خواند و برحذر باش که خلاف نظر عاقل پرهیزگار رفتار ننمایی و گرنه دین و دنیای تو را فاسد خواهد کرد.» (عاملی، 1429: ج12، 429)
بنابراین، ایجاد روحیه شور و مشورت در فرزندان اثر تربیتی مهم و نقش برجسته داشته و راه‌گشایی آنان در مشکلات زندگی فردی و اجتماعی خواهد بود. وظیفه والدین و معلمان است که این روحیه را در کودکان و نوجوانان تقویت نمایند و آنان را برای حضور در زندگی اجتماعی موفق و سالم آماده سازند.
5.4. دوری از صفات ناپسند
یکی از مهم¬ترین رکن تربیت اجتماعی فرزندان این است که از صفات زشت و ناپسندی که سبب تنش¬ها و بدبینی¬ها و نفاق اجتماعی می¬گردند، اجتناب کنند. کودک و نوجوان شاید حسن و قبح این صفات را درک نتوانند و به تقلید از دیگران از جمله اعضای خانواده تکرار نموده و در وجودشان ریشه می¬یابد. بنابراین، والدین در قدم اول مواظب باشند که این صفات و خصلت¬های ویران‌گر اجتماعی را از خود بروز ندهند، در مرحله بعد تلاش نمایند که فرزندان خردسال شان چنین صفات ناپسند را از همسن و سالان، هم‌صنفان، کوچه و محل یاد نگیرند. اگر با کودکان بی‌تربیت و بد زبان ارتباط دارند از این¬‌گونه ارتباطات جداً جلوگیری نمایند تا به صفات رذیله و ضد اخلاقی خو نگیرند و از زشتی¬های اخلاقی مصون بمانند.
صفات ناپسندی که در اجتماع آثار نامطلوب دارند زیاد است از قبیل: غیبت کردن، تهمت زدن، دروغ گفتن، حسادت، کینه‌ورزی، خودخواهی، سخن چینی، بد زبانی، خشم، خشونت، عیب¬جویی، دزدی، بدگمانی، ضرر زدن به دیگران و مواردی ازاین قبیل که باید فرزندان را از آن‌ها پاک نگه‌داریم و از عواقب و مضرات آن‌ها آگاه سازیم تا خود به‌خود از چنین صفاتی دوری جویند و در دام افراد آلوده گرفتار نشوند؛ زیرا اگر خدای نخواسته به این خصلت¬ها عادت نمودند، جدا کردن از عادت ناپسند کار مشکل است. حضرت امام علی(ع) فرموده است: «ترک عادت دشوارترین کارها است.» (آمدی، 1393: 191) به ذکر چند نمونه از این صفات ناپسند می¬پردازیم تا والدین محترم بیش‌تر به اهیمت موضوع پی‌ببرند.
1.5.4. حسادت
یکی از صفات بسیار زشت حسد است که فرد حسود از آسایش، خوشی و نعمت دیگران پیوسته در رنج و عذاب است و زوال نعمت دیگران را آرزو می¬نماید. خودش همیشه در غم و غصه به سر می¬برد و در آتش حسد می¬سوزد. رسول اکرم(ص) فرموده¬اند: «لذت و خوشی حسود از همه مردم کم¬تر است». (نوری، 1407: ج12، 19) حضرت امام علی(ع) فرموده است: «حسود هیچ¬گاه آسایش و خوشی ندارد.» (همان، 17) ازاین جهت حسد بر قلب و اعصاب انسان اثر منفی گذاشته و انسان را بیمار می¬کند. باز آن حضرت فرموده‌است: «حسود پیوسته بیمار و علیل است.» (همان، 21)
گرچه حسد در نهاد کودکان خردسال مایه درونی دارد، ولی پدر و مادر می¬توانند با اعمال و رفتار خود آن را تحریک کنند و یا ریشه¬اش را بخشکانند. اگر پدر و مادر در مورد همه فرزندان رفتار عادلانه داشته باشند و در لباس، خوراک، سپردن مسؤولیت، دادن هدیه و پول، ابراز محبت و علاقه، هیچ‌کدام را بر دیگران ترجیح ندهند و مساوات را رعایت نمایند، حسادت کودکان تحریک نمی¬گردد و اگر وجود داشته باشد رشد نکرده، ریشه کن می¬گردد. اگر میان فرزندان به هرسبب تبعیض قایل شوند و یا آن‌ها را در موفقیت¬ها با یکدیگر مقایسه نمایند و پیش‌رفت یکی را بررخ دیگری بکشند آتش کینه و حسد را در قلب کودک روشن نموده و او را برای همیشه از آرامش محروم می¬کنند. بنابراین، هیچ‌گاه فرزندان را با یکدیگر مقایسه نکنیم، و پسران را بر دختران ترجیح ندهیم که مایه حسادت می¬گردد.
2.5.4. بد زبانی
یکی از عادات ناپسند بد زبانی است که فرد بد زبان هرچه بر زبانش جاری شد می-گوید و هیچ¬گونه حد و مرزی نمی¬شناسد. به هرکس فحش و دشنام می¬دهد، طعنه و زخم زبان می¬زند، به مردم توهین می¬کند. در حالی که بد زبانی کار حرام و یکی از گناهان بزرگ به شمار می¬آید. پیامبر اعظم(ص) فرموده‌است: «خدا بهشت را برکسی‌که بد زبانی می‌کند، دشنام می¬دهد، بی¬حیایی و بی¬باکی می¬کند حرام کرده‌است.» (کلینی، پیشین: ج2، 333)
افراد بد زبان به وسیله این عادت زشت برای خود دشمن می¬تراشند و مبغوض مردم هستند و نزد همگان خوار و بی¬ارزشند. مردم از زبان آنان می¬ترسند و از معاشرت شان کراهت دارند. رسول اکرم(ص) فرموده ‌است: «بدترین مردم کسی است که مردم از بد زبانی¬اش می‌‌هراسند و از مجالستش کراهت دارند.» (همان، 325) آن بزرگوار در سخن دیگری فرموده¬اند: «مومن طعنه نمی¬زند، لعن نمی¬کند، دشنام نمی‌دهد و بد زبانی نمی-کند.» (همان، 327)
بنابراین، والدین هم مسؤول خود هستند که از بد زبانی خودداری ورزند و هم مواظب تربیت فرزندان شان باشند که بد زبانی را یاد نگیرند و به آن عادت نکنند. تلاش نمایند که فرزندان خود را خوش زبان پرورش دهند و نسبت به دیگران خوش بین و مهربان باشند. از کسی بدگویی نکنند و با زبان خود مردم را اذیت و آزار ندهند که بدترین کارهاست.
3.5.4. سخن چینی
یکی دیگر از عادات زشت و ناپسند سخن چینی است که بعضی افراد این صفت پست را دارند. سخن چین پیش هرکس برود سخنانی بدی که دیگری در باره او گفته به او می-گوید و بدین سان آتش خصومت و دشمنی را میان دونفر روشن می¬کند و دوستان را از هم جدا نموده و نفاق را در اجتماع دامن می¬زند و گاهی به نزاع و از هم پاشیدگی خانوداه¬ها منجر می¬گردد. سخن چین اسرار مردم را فاش می¬کند در حالی‌که خداوند به این کار راضی نیست. رسول مکرم(ص) فرموده¬اند: «بدترین مردم کسی است که از برادر مسلمانش پیش سلطان سعایت و جاسوسی کند. این جاسوسی هم باعث هلاکت خودش می¬شود وهم برادرش و هم سلطان». (مجلسی، 1363: ج72، 266)
دین مقدس اسلام سخن چینی و جاسوسی را حرام شمرده و آن را مذمت نموده که آیات و روایات متعددی در تقبیح آن وارد شده‌است. رسول اکرم(ص) فرموده‌است: «سخن چینی نکنید و به گفتار سخن چین گوش ندهید.» (ابن سلمان، 1414: ج8، 91)
حضرت امام علی(ع) فرموده‌است: «سخن سعایت کننده و سخن چین را تکذیب کنید، باطل باشد یا حق.» (آمدی تمیمی، 1393: 146) والدین برای این‌که هم خودشان از این آفت در امان باشند و هم فرزندان شان به این خصلت زشت عادت نکنند، لازم است در حضور فرزندان از سخن چینی اجتناب کنند و به آنان توصیه نمایند که هرگز از کسی سخن چینی نکنند. اگر والدین، در خانه از همسایه¬ها، عموها، خاله¬ها و...، سخن چینی نمایند، طبیعی است که اولادها هم این عادت را اندک اندک می¬آموزند و به آن، خو می-گیرند و در آینده از هرکس سعایت و سخن چینی خواهند کرد. دراین حال والدین مسؤولیت سنگین دارند که زمینه‌ی عادت فرزندان را به این کار زشت فراهم نموده¬اند. پس یکی از وظایف مهم تربیت اجتماعی والدین این است که فرزندان خود را از سعایت و سخن چینی دور داشته و نگذارند به این صفت رذیله‌ی اخلاقی آلوده گردند.
4.5.4. عیب جویی
انسان خالی از نقص و عیب نبوده قطعا به یکی از عیوب ظاهری یا باطنی مبتلا است. افراد کوتاه فکر و سطحی‌نگر و خودمحور هیچ¬گاه عیوب خود را ندیده همواره دنبال یافتن عیوب دیگران است و بعد از آگاهی از عیوب افراد به نشر و پخش آن می¬پردازند و هرگز ترحم نمی‌کنند که آبروریزی افراد، گناه عظیم بوده و به شخصیت آنان ضربه وارد می¬کند. در حالی‌که از نظر تعالیم اسلامی هرفرد موظف است دنبال اصلاح عیوب خود باشد و از عیوب دیگران جستجو نکند و به مردم نگوید. پیامبر اعظم(ص) فرموده است: «از مسلمانان غیبت و بد گویی نکنید و در صدد جست و جوی عیوب شان نباشید؛ زیرا هرکس در صدد جست‌وجوی عیوب برادرش برآید، خدا عیوب خودش را آشکار و در نزد مردم رسوایش می¬سازد.» (نراقی، 1388: ج2، 82)
با کمال تأسف امروزه در جامعه اسلامی این عمل ناپسند به‌صورت یک امر عادی درآمده و نُقل مجالس گردیده‌است. پدر و مادر از یکدیگر و از همسایگان و نزدیکان خود با کمال راحتی عیب‌جوی می¬کنند. فرزندان چنین والدین نیز ناخواسته به این عادت زشت، خو می¬گیرند که ترک کردن آن برای شان کار دشوار است. برخی پدران و مادران در حال خشم و غضب از فرزندان خود عیب‌جویی نموده آنان را با صفات زشت از قبیل؛ بدجنس، بدشکل، لاغر، چاق، شکم کلان، دهان کشاد و غیره یاد می‌کنند. این عمل والدین چندین اثر زیان‌بار دارد:
الف. کودک این خوی زشت را عملاً از پدر و مادر یاد می¬گیرد و در باره خواهران، برادران و سایر کودکان انجام می¬دهد.
ب. نسبت به پدر و مادر عقده و کینه در دل می¬گیرند و به آن‌ها بدبین می¬شوند.
ج. ذکر آن عیب اگر تکرار شود، در روح و روان کودک اثر منفی می‌گذارد و خود را ناقص و معیوب می¬پندارد و در زندگی مانع رشد و موفقیت او می¬گردد، ممکن است این نقص بسیار ناچیز باشد. ولی کودک به‌واسطه آن احساس حقارت و خودکم بینی می¬کند. (امینی، 1386: 232- 234)
بنابراین، والدین مواظب ¬باشند که در تربیت فرزندان هم خودشان از این خصلت زشت پاک باشند و هرگز از کسی عیب‌جویی نکنند و هم تلاش کنند که فرزندان شان این عادت را یاد نگیرند. از لحاظ اجتماعی عیب جوی آثار منفی فراوان در پی‌دارد و مایه اختلاف، افتراق و کینه و عداوت میان افراد می¬گردد. جامعه سالم آن است که از کسی عیب‌جویی نشود وهمه مانند اعضای پیکر واحد یار و غم‌خوار همدیگر باشند.
6.4. آشتی‌جویی و محبت داشتن با مردم
انسان موجود اجتماعی است که در درون اجتماع استعدادهای او شکوفا می¬گردد. راه رشد و توسعه این استعدادها این است که فرد با اجتماع جوش بخورد و خود را عضو فعال آن بداند. این هدف در سایه آشتی جویی و محبت با دیگران میسر خواهد بود. اگر انسان با همگان رفتار خصمانه داشته و از درِ عداوت وارد گردد هرگز در جامعه جذب نمی‌گردد و همه از او متنفر و فراری می¬باشند. چنین فردی به جای رشد و تکامل، گرفتار انزوا و تنهای می¬گردد و نمی¬تواند عضو مفید و فعال جامعه به حساب آید.
در تعالیم دینی دستورات اکید داریم که با مردم آشتی نموده و اظهار محبت نمایید. والدین نیز وظیفه دارند که به فرزندان خود بیاموزند تا در جامعه با همه رابطه دوستانه داشته و اظهار محبت نمایند. البته رابطه با افراد ناسالم توصیه نشده. از این جهت میان افراد تفکیک شود تا خدای نخواسته در دام عناصر آلوده و ناپاک قرار نگیرند. منظور خط و مشی کلی است که اصل بر دوستی و محبت باشد نه بر خصومت و دشمنی. در مورد افراد خطرناک و ناسالم باید به فرزندان هشدار داده شود که از نزدیکی با آنان خودداری ورزند. این دوستی و محبت نسبت به افراد سالم و بی¬ضرر است که به دیگران بدی نمی-کنند، اما نسبت به قانون شکنان، دزد، تجاوز پیشه و معتاد به عادات ناپسند، نباید آشتی و دوستی کرد، بلکه تا می¬تواند از آنان دوری جوید.
نتیجه
برایند پژوهش نشان می¬دهد که تربیت اجتماعی فرزندان از نظر عقل و اموزه¬های دینی نیاز اساسی زندگی اجتماعی کودکان و از وظایف مهم والدین و معلمان است. اهمیت تربیت اجتماعی خیلی بالا است و از نظر دانشمندان تربیتی و آموزه¬های دینی رهنمودها و راه‌کارهای مفید و سازنده مطرح گردیده که اگر مورد توجه و دقت والدین و معلمان قرار گیرد، آثار و پیامدهای مثبت آن قطعی خواهد بود. در این نوشتار به تعدادی از رهنمودها پرداخته شده و رهنمودها به این موارد منحصر نخواهد بود و پژوهش‌گران عزیز می¬توانند با ظرفیت و زمان بیش‌تر موارد مهم و ارزش‌مندی را در اختیار علاقه‌مندان بگذارند و قرار دهند. رهنمودهای این نوشتار عبارتند از: اهمیت تربیت اجتماعی، شروع تربیت اجتماعی، اصول تربیت اجتماعی، اسلام و دستورهای تربیت اجتماعی که در متن به تفصیل بیان شده است.

منبع: فصلنامه سخن صبا، 1401، ش43-42