فضای مجازی تهدید یا فرصت برای نوجوانان

محمدمهدی صادقی*

چکیده

تاریخ زندگی بشر نشانگر ان است که آدمیان همواره به دنبال نوآوری و خلاقیت بوده‌اند. آنان هنگام رویارویی با اختراعات و ابداعات جدید نقاط قوت و ضعف و نیز جنبه‌های مثبت و منفی آن را بررسی می‌کردند؛ به‌عبارت‌دیگر همیشه دغدغه‌ی آن را داشته‌اند که این نوآوری برای زندگی آنان فرصت به وجود می‌آورد یا تهدید؟ با ظهور فضای مجازی هر عاقلی به طور طبیعی دغدغه‌ای سست شدن بنیان‌های اخلاقی، باورهای انسانی و الهی و فرهنگی خویش و اینده خویش را خواهد داشت زیرا فضای مجازی همانگونه که جنبه‌های مثبت دارد و نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد، خطرها و تهدیدهای آن نیز قابل کتمان نیست. از این رو به شناخت فرصت‌ها و تهدیدهای فضای مجازی هر روز بیشتر احساس می‌شود.

در این مقاله ابتدا با مفاهیمی مانند فضای مجازی، تهدید، فرصت و نوجوان آشنا می‌شویم، سپس به چند نمونه از فرصت‌های فضای مجازی می‌پردازیم، بعد از آن چند نمونه از تهدیدهای فضای مجازی ارائه می‌شود و و در نهایت راه‌های مقابله با تهدیدهای فضای مجازی را مرور می‌کنیم.

واژگان کلیدی: فضای مجازی، تهدید، فرصت، نوجوان

مقدمه

در دنیای معاصر کمتر کسی و کمتر نقطه‌ی در جهان وجود دارد که از فضای مجازی استفاده نکند. یکی از استفاده‌کنندگان فضای مجازی نوجوانان هستند. از آنجا که نوجوانان دارای فکر خلاق و جستجوگر هستند و از طرف دیگر آن‌ها بی‌تجربه و حساس. این سؤال مطرح می‌شود که آیا برای نوجوانان فضای مجازی تهدید است یا فرصت؟ به نظر می‌رسد که فضای مجازی را هم می‌توان فرصت و هم تهدید دانست. استفاده‌ی درست و مفید از فضای مجازی نیازمند شناخت صحیح فضای مجازی و نقاط قوت و ضعف آن است. فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف تلاش دارند از طریق ابزارهای مختلف برتری خود را ثابت کنند و بهترین و راحت‌ترین وسیله برای این کار فضای مجازی است. آن‌ها با روش کنترل احساسات و علایق، از این فضا اراده‌ی استفاده‌کنندگان را تسخیر می‌کنند و به دنبال تحقق اهداف خود هستند. آن‌ها به صورت غیرمستقیم استفاده‌کنندگان را در جهت اهداف خود به عمل وا می‌دارند.

1ـ مفاهیم

در ابتدای هر پژوهشی بررسی مفاهیم آن تحقیق از ابتدایی‌ترین نیازها است زیرا مفهوم، پایه‌ای‌ترین مبنای فکر است. در این تحقیق نیز مفاهیم فضای مجازی، تهدید، فرصت و نوجوان بررسی می‌شود و پس از روشن شدن این مفاهیم، موضوع تحقیق بررسی خواهد شد.

الف) فضای مجازی

فضای مجازی (Cyber Space) مرکب از فضا و مجازی است. مجاز همان «Cyber» به معنای غیرملموس و مترادف لغت انگلیسی «Virtual» است. فضای مجازی «مجموعه‌ای از ارتباطات درونی انسان‌ها از طریق رایانه و وسایل مخابراتی بدون در نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی است». (انصاری، بی‌تا، ص417)

واژه «فضاي مجازی» را نخستين بار ويليام گيبسون William Gibson)) نویسنده‌ی داستان علمي تخيلي در كتاب نورومنسر Neuromancer در سال 1984 به كار برده است. (پیشین، ص10)

ب) تهدید

تهدید به معنای ترسانیدن است. (ابن منظور، 1414ق، ج3، ص433)

تهدید به گمان لازاروس (1968) انتظار نوعی خسارت و ضرر و زیانی است که هنوز پیش نیامده اما مورد انتظار است. تهدید ممکن است نسبت به ارزش‌های کسی فعال یا منفعل، قوی یا ضعیف و مرکزی یا حاشیه‌ای باشد. (بوزان، 1380، ص86 و 87) منظور ما از تهدید؛ ضررهای است كه نوجوانان از فضای مجازی می‌بینند.

ج) فرصت

وقت مناسب برای انجام دادن کاری، مجال یا وقت را می‌گوید. (معین، 1375، ص2519)

فرصت به معناي نوبت است (مصطفي، 1426ق، ج1، ص682) و الفرصه ج فُرَص، موقع مناسب را مي‌گويد. «انْتَهَزَ الْفُرصَة» فرصت را غنيمت شمرد. (البستاني، 1375، ج1، ص660) منظور ما از فرصت؛ امكانات، زمينه‌ها و شرايطي است كه نوجوانان از فضای مجازی به دست می‌آورند.

دـ نوجوان

نوجوان پسری که تازه به سن جوانی رسیده؛ تازه‌جوان. (عميد، ۱۳۸4، 2422)

نوجوانی مرحله‌ی گذار رشد فیزیکی و روانی انسان است که میان کودکی و جوانی روی می‌دهد. این گذار، تغییرات زیستی (بلوغ جنسی)، اجتماعی و روان‌شناختی را در بر می‌گیرد، هرچند که از میان این‌ها تنها تغییرات زیستی و روان‌شناختی را می‌توان به آسانی اندازه‌گیری کرد. (Christie, Deborah. "Clinical review: ABC of adolescence Adolescent development". www.bmj.com. Retrieved 2008-03-09)

2ـ فضای مجازی تهدید یا فرصت برای نوجوانان

فضای مجازی مانند هر فنّاوری و ابزاری دیگر است که می‌تواند هم فرصت و هم تهدید باشد. این فضا فرصت است چون در دنیای معاصر گریزی از آن نیست و دسترسی به اطلاعات در آن، هم سریع و هم به صورت گسترده امکان‌پذیر می‌شود. با آن می‌توان با جامعه‌ی بشری تعامل برقرار کرد و داده‌ها را دادوستد کرد. در این فضا دیگر مرزها و محدودیت‌ها از بین می‌رود، تهدید است چون اگر مراقبت نشود انحراف‌های زیادی در آن وجود دارد به ویژه برای نسل نوجوان که کنجکاو است. انحراف‌های عقیدتی، فرهنگی، سیاسی و... نمونه‌های از انحراف‌های فضای مجازی است.

استفاده بیش از حد از فضای مجازی باعث اعتیاد به آن می‌شود و این نیز تهدید دیگری برای نوجوانان است.

1-2 . فرصت‌های فضای مجازی برای نوجوانان

این فرصت‌ها به نوجوانان اختصاص ندارند اما از آنجا که نوجوانان در مقطع حساس از زندگی قرار دارند و کنکور و ورود به دانشگاه مهم‌ترین دغدغه آن‌ها است، بنابراین وقتی کمتری برای کارها دارند. فضای مجازی این فرصت را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد که همه‌چیز را سریع و یکجا داشته باشند. فرصت‌هایی که در فضای مجازی به وجود می‌آید در فضای فیزیکی پیش نخواهد آمد. در این تحقیق برای نمونه فقط به چند فرصت از فضای مجازی بسنده می‌کنیم.

1-1-2. دسترسی سریع به اطلاعات

دسترسی سریع به اطلاعات را هر عاقلی می‌پسندد و به دنبال به دست آوردن هدف خود در سریع‌ترین زمان ممکن است. فضای مجازی این امکان برای فرد مهیا می‌کند و دسترسی سریع به اطلاعات را در کم‌ترین زمان ممکن فراهم می‌کند. اگر انسان بخواهد به آخرین مقاله، کتاب و یا خبری که در یک زمینه‌ی تخصصی و در سطح جهان منتشر شده است، دست یابد، ساده‌ترین و سریع‌ترین راه استفاده از فضای مجازی است. «امروزه افراد برای دستیابی فوری به اطلاعات مورد نیاز خود در زمینه‌های مختلف به اینترنت مراجعه می‌كنند؛ زیرا در كوتاه‌ترین زمان ممكن و متنوع‌ترین راه‌ها، اطلاعات دسته‌بندی معتبری در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد.»

(http://www.cyberpolice.ir/information/8211)

2ـ1ـ2. دسترسی به اطلاعات گسترده

در فضای مجازی اضافه بر دسترسی سریع به اطلاعات، می‌توان اطلاعات را به صورت گسترده و با حجم زیاد به دست آورد. یک نمونه‌ی خوب برای این مورد «شبکه‌های اجتماعی» است که در آن امکان تبادل آراء و به اشتراک‌گذاری فیلم، عکس، موسیقی، متن و... فراهم است. در این فضا می‌توان از سراسر جهان و در کوتاه‌ترین زمان ممکن به اطلاعات دست یافت. «مرورگرهای وب جهان‌گستر مثل اینترنت اکسپلورر مایکروسافت، فایرفاکس، اپرا، سافاری اپل و گوگل کروم با استفاده از ابرپیوندهای تعبیه‌شده درون صفحات، به کاربران امکان می‌دهند از یک صفحه وب به صفحه دیگر گردش کنند. این اسناد ممکن است ترکیبی از داده‌های رایانه‌ای شامل گرافیک، صدا، متن ساده، ویدیو، چند رسانه‌ای و محتوای تعاملی شامل بازی، برنامه‌های اداری و نمایش‌های علمی باشد. از راه پژوهش‌های اینترنتی بر پایه‌ی جستجوی کلیدواژه‌ها با استفاده از موتورهای جستجوی وب مثل یاهو و گوگل کاربران می‌توانند به سرعت و سادگی به حجم گسترده و متنوع اطلاعات بر خط دسترسی داشته باشند.» (https://fa.wikipedia.org)

3ـ1ـ2. جذابیت و تنوع

یکی دیگر از ویژگی‌های فضای مجازی جوان‌پسند بودن آن است که در آن نیازهای علمی دانش آموزان شناسایی و با روش جذاب و متنوع در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد. در این فضا ابزارهای مختلفی مانند فیلم، عکس، متن و یا هر هنر دیگری همگی در یکجا جمع شده‌اند. البته فضای مجازی لذت‌های مجازی را کم‌کم جایگزین لذت‌های واقعی می‌کند. در این فضا انسان‌ها به جای رفتن به طبیعت و مصرف کردن هزینه‌های مادی و صرف وقت با دیدن منظره‌ها و آثار تاریخی و فرهنگی خود را در آنجا تصور می‌کنند. به ویژه زمانی که انسان به فناوری‌های جدید و پخش تصاویر سه‌بعدی دسترسی دارد. «رسانه‌ها از ابزارهای مختلفی همچون فیلم، عکس، متن و یا هر هنر دیگری برای جذاب کردن خویش استفاده می‌کنند و این در حالی است که این ابزارها در فضای سایبر، همگی در یک‌جا قابل جمع و نیز قابل دستیابی است» (http://tadbirvaomid.ir)

2ـ2. تهدیدهای فضای مجازی

این تهدیدها همانند فرصت‌ها به نوجوانان اختصاص ندارند. اما از آنجا که نوجوانان در مقطع حساسی از زندگی قرار دارند، بیشتر از فضای مجازی اثر می‌پذیرند تا اثرگذار باشند. آن‌ها کنجکاو، احساسی و کم‌تجربه هستند. اضافه بر آن بیشتر دریافت‌کننده اطلاعات هستند تا ارائه‌کننده آن، در نتیجه فضای مجازی می‌تواند به انحراف‌های اخلاقی، عقیدتی و... نوجوانان منتهی شود. اضافه بر آن استفاده زیاد از آن باعث اعتیاد به فضای مجازی خواهد شد. در این تحقیق برای نمونه فقط به همین چند تهدید از فضای مجازی بسنده می‌کنیم.

1ـ2ـ2. انحراف اخلاقی

یکی از آثار مخرب فضای مجازی انحرافات اخلاقی است. انحراف اخلاقی در فضای مجازی فرهنگ جامعه و به ویژه فرهنگ اسلامی را تهدید می‌کند. نشر شبهات اخلاقی و عقیدتی در فضای مجازی اگر درست پاسخ داده نشود، باعث انحراف اخلاقی و عقیدتی نوجوانان می‌شود. «دکتر ویلیام استراچر می‌گوید: از هر ده کودکِ 9 الی 14 ساله، هشت نفر از آن‌ها به طور تصادفی با تصاویر مبتذل در اینترنت برخورد می‌کنند و این روند تأثیرات سوء و غیرقابل جبرانی را بر افکار و اعمال آن‌ها می‌گذارد. وی در ادامه خواستار بسته شدن این سایت‌ها در اینترنت شد و گفت: در این سنین، نوجوان از لحاظ جسمی و جنسی در حال رشد است. ولی مغز او هنوز از لحاظ هیجانی رشد نکرده به همین دلیل دیدن این تصاویر باعث ایجاد لطمه‌های جبران‌ناپذیری در کودکان و جوانان می‌شود، مانند ایجاد رفتارهای انزواگرایانه و تقلید از فیلم‌ها و عکس‌های مبتذل به طوری که این رفتارهای مبتذل در فیلم‌ها تبدیل به بخشی از رفتارهای جوان می‌شود.»

(http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=211002)

2ـ2ـ2.اعتیاد به فضای مجازی

استفاده بیش از حد از فضای مجازی باعث اعتیاد (Addiction) می‌شود و نوجوانان را از حالت طبیعی خارج می‌کند. این کار ممکن است باعث شود، نوجوانان وظیفه اصلی خود را نیز فراموش کنند و به جایی فراگرفتن علم و دانش و بالا بردن سطح علمی خود، ساعت‌ها وقت خود را در فضای مجازی سپری کنند.

«خانم کیمرلی، اس. یونگ روانشناس در مرکز اعتیاد روی خط، افرادی را به عنوان وابسته به اینترنت طبقه‌بندی می‌کند که طی سال گذشته تعداد چهار یا بیشتر موارد زیر را داشته باشند. البته وی به طور خاص روی اعتیاد به اینترنت و نه بر طبقه گسترده‌تری از اعتیاد به کامپیوتر تمرکز کرده است؛ آیا شما هنگامی‌که خارج از خط هستید به اینترنت و یا خدمات روی خط فکر کرده و اشتغال ذهنی دارید؟ آیا شما احساس می‌کنید که احتیاج به گذراندن زمان بیشتری روی خط دارید تا همان میزان از رضایت را به دست آورید؟ آیا شما قادر نیستید استفاده روی خط خود را کنترل کنید؟ آیا شما به هنگام قطع و یا کم کردن استفاده روی خط خود احساس بدخلقی یا ناراحتی می‌کنید؟ آیا شما بیشتر از زمانی که معمولاً قصد داشتید روی خط می‌مانید؟ ایوان گولدبرگ بیشتر به عنوان شوخی مجموعه‌ای از نشانه‌هایی را معرفی کرده که وی آن را استفاده «بیمارگونه از کامپیوتر» می‌نامد. سایر روانشناسان درباره‌ی سایر نشانه‌های احتمالی اعتیاد به اینترنت و یا نشانه‌هایی که اندکی از معیارهای یونگ و یا معیارهای طنزگونه گولدبرگ را داشته باشد، هنوز بحث می‌کنند. این نشانه‌ها شامل موارد زیر هستند: تغییرات شدید در سبک زندگی به منظور گذراندن زمان بیشتری در شبکه؛ کاهش کلی فعالیت‌های بدنی؛ بی‌توجهی به سلامت فردی در نتیجه‌ی فعالیت اینترنتی؛ اجتناب از فعالیت‌های مهم زندگی به منظور گذراندن زمان بیشتری در شبکه؛ کمبود خواب و یا تغییر الگوهای خواب برای گذراندن زمان بیشتری در شبکه؛ کاهش معاشرت و در نتیجه از دست دادن دوستان؛ غفلت از خانواده و دوستان؛ به‌هیچ‌وجه نمی‌خواهند زمان زیادی را در خارج از شبکه بگذرانند؛ نیاز شدید به گذراندن زمان بیشتری با کامپیوتر؛ بی‌توجهی به مسئولیت‌های شغلی و شخصی.» (http://vista.ir)

اعتیاد به اینترنت آن‌قدر جدی و واقعی است که مراکز بازپروری برای آن به وجود آمده است. به طور مثال، بر اساس مقاله‌ای که در نیویورک تایمز منتشر گردیده، مراکز بازپروری معتادان اینترنت در کره جنوبی با استفاده از مدرسان نظامی به معتادان تمرین‌های بدنی نسبتاً شدید شبیه تمرین‌های نظامی می‌دهند، نشست‌های گروهی با مشاور برگزار می‌کنند و کارگاه‌های روان‌درمانی برای معتادان ترتیب می‌دهند. مسئله‌ی اعتیاد به اینترنت در کره جنوبی در سال‌های اخیر به صورت یک مسئله‌ی ملی درآمده و میزان مرگ و میر ناشی از خستگی و از پا افتادگی پس از انجام بازی‌های آنلاین روز به روز در حال افزایش است.

(http://www.citna.ir/news/6838)

3ـ2ـ2.افسردگی

یکی دیگر از تهدیدهای فضای مجازی افسردگی و انزوا است. استفاده درازمدت از فضای مجازی باعث گوشه‌گیری و در نهایت افسردگی نوجوانان می‌شود. «وسایل الكترونیكی جدید در مجموع سبب رشد فردگرایی و انزوای اجتماعی اقشار استفاده‌كننده از آن خواهد شد. استفاده‌کنندگان این وسایل زمان‌های طولانی را با آن‌ها می‌گذارند و در گوشه‌ای با خیال‌پردازی و بازیگوشی و به دور از هرگونه سروصدا و مزاحمت در دنیای خود سیر خواهند كرد. این وسایل نوع جدیدی از مناسبات اجتماعی را در ایران و در نزد اقشار استفاده‌کننده به دنبال خواهد داشت كه در مجموع منجر به افزایش كنش‌های فردی و ظهور انسان‌های منزوی، گوشه‌گیر و کم‌تحرک می‌شود. این افراد بعدها از نظر ارتباطی با دیگر شهروندان مشكل پیدا خواهند كرد و جامعه را درگیر یک تضاد میان ‌كنشی خواهند ساخت.» (http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=248623)

3.راه‌های مقابله با تهدیدهای فضای مجازی برای نوجوانان

برای مقابله با تهدیدهای فضای مجازی نیازمند مشارکت بسیاری از بخش‌ها هستیم. دولت، خانواده و مدرسه از مهم‌ترین ارکان نظارت بر نوجوانان هستند. هرچند بخش‌های دیگری چون رسانه‌ها و پلیس و... نیز وجود دارند که می‌توان آن‌ها را زیرمجموعه‌ی دولت به حساب آورد.

1ـ3. نظارت دولت بر فضای مجازی

دولت باید بر فضای مجازی نظارت کند زیرا مردم توان سخت‌افزاری و نرم‌افزاری این کار را ندارند که بر فضای مجازی نظارت کنند. اگرچه دولت در این راستا تلاش زیادی کرده است و پلیس سایبری در این مورد فعالیت‌های خوبی می‌کند. اما هر روز ترفندهای جدیدی دیگری به وجود می‌آید که نیازمند کار گسترده و عزم قوی ملی است. دولت باید از ظرفیت رسانه‌ها به‌جا و کارآمد بهره‌برداری کند.

2ـ3. نظارت خانواده بر فرزندان

خانواده‌ها نبايد فرزندان را در فضای مجازی تنها رها کنند؛ به ويژه در سنين كودكي و نوجوانی که فرزندان از تجربه‌ی کم‌تر برخوردارند، باید والدين همراه با فرزندان خود از فضای مجازي استفاده کنند. والدین باید به فرزند خود نحوه‌ی استفاده‌ی صحیح و سالم از فضای مجازی را آموزش دهند. به نظر من باید کامپیوتر و دیگر وسايل ارتباطی در اتاق نشیمن و در کنار والدین باشد، نه در اتاق فرزندان زیرا این کار آسیب‌های جبران‌ناپذیری به فرزندان خواهد زد و آن‌ها را با صحنه‌های رو برو خواهند کرد که هرگز تا آخر عمر فراموش نخواهند کرد.

3ـ3. تغییر در نظام آموزش و پرورش

در روش آموزش نوجوانان باید تجدیدنظر شود تا بتوان جواب‌های به‌روز و علمی برای نوجوانان ارائه داد. باید در نحوه برنامه‌های مساجد، مدارس و کانون‌های فرهنگی باید بازنگری گردد. باید این را درک کنیم که فرزندان نسل آینده هستند و شرایط آینده نیز متفاوت با شرایط و زمان حال است. بنابراین با توجه به شرایط حاکم بر آینده، باید نسل جدید تربیت شود. امام علی (ع) می‌فرماید: «لا تَقسِروا اَولادَكُم عَلى آدابِكُم فَاِنَّهُم مَخلوقونَ لِزَمانٍ غَيرِ زَمانِكُم»؛ فرزندانتان را بر آداب خود تربيت نکنيد؛ چرا که آن‌ها براي [آينده و] زماني غير از زمان شما آفريده شده‌اند.» (ابن أبي الحديد، 1404ق، ج20، ص267)

در نتیجه باید اساتید مجرب، دلسوز و متعهد تربیت شود. اساتیدی که به فضای مجازی مسلط باشند و دلسوزانه دانش آموزان را از تهدیدها و فرصت های این حوزه آگاه کنند.

نتیجه

فرصت‌های فضای مجازی در حقیقت تهدید نیز می‌تواند باشد. این تهدید زمانی بیشتر احساس می‌شود که فرد از تجربه و دانش بالایی برخوردار نباشد. نوجوانان نیز چنین ویژگی‌های را دارند اما نباید از فرصت‌های به وجود آمده در فضاهای مجازی چشم‌پوشی کنیم چون فضای مجازی ابزاری است که ما را به هدف می‌رساند و آن اطلاعات و دانش موجود در سطح جهان است. در حقیقت فضای مجازی ما را به روز می‌کند. دولت، مدرسه و خانواده سه ركن اساسی در مبارزه با تهديدهای فضای مجازی به شمار می‌روند.