به قلم: استاد علیزاده مالستانی

مقدمه

جای تردید و انکار نیست که علمای دین اگر فرض کنیم هیچ خدمتی برای مردم خود نکرده باشند، این خدمت را کرده اند که رشته‌ای تعلیم وسواد آموزی را از سالیان بسیار قدیم تا هنوز حفظ کرده اند. تاریخ معارف افغانستان گزارش می‌دهد که تعلیم و سواد آموزی به شیوه‌ای جدید آن، از زمان محمود طرزی شروع می‌شود. در حالی که صدها سال پیش از محمود طرزی در میان همه‌ای اقوام افغانستان، علم و سواد بوده و مردم کاملا بی‌سواد نبوده اند.

در میان هر مردم و هر قومی که بگردی، دست نوشته‌های زیاد می‌بینی که از زمان‌های قدیم مانده اند، ازقبیل کتاب‌های خطی، قرآن‌های خطی، سندهای معاملات، وصیت نامه، نکاح نامه، سند تملیک، هبه وغیره که حد اکثر با املا وانشای متین، موجز و رسم الخط نفیس و زیبا نوشته شده است، که مربوط به یک نسل و یک زمان نیست. این دست نوشته‌ها یادگار کسانی است که در مساجد، در حضور علمای دینی به شیوه‌ای سنتی و قدیمی درس آموخته اند. بگذریم از آن‌که آموزه‌های دین واخلاق را علمای دین برای مردم آموخته اند.

خطه‌ای علم دوست و فرهنگی مالستان، چون خطه‌های دیگر وطن عزیزما، عالمان فرزانه، دانشمندان فرهیخته، شخصیت‌های فرهنگی و علمی زیادی را در آغوش خود پروریده است، که با شمع وجود خود، جامعه و مردم خود را روشن نموده و دین دینی و انسانی خویش را به خوبی ادا نموده اند. یکی ازاین چهره‌های علمی و دینی که مردم ما مرهون خدمت‌های دینی، علمی و اجتماعی او است، حجت الاسلام و المسلمین مرحوم کربلایی عبد العلی است که به تبیین زندگی، شخصیت و فعالیت‌های او پرداخته می‌شود.

تولد، کودکی و تحصیل

مرحوم کربلایی عبد العلی معروف به "کربلایی کلان" فرزند مرحوم ملا علی‌رضا، در قریه‌ای "لعلچک" مالستان تولد یافته و از تاریخ تولد وی اطلاعات دقیق وجود ندارد. تخمین زده می‌شود، در سال 1258 شمسی تولد یافته باشد. او یکی از چهره‌های شاخص دینی، علمی واجتماعی بوده که تا هنوز نام نیک وپر آوازه‌ای او زبان زد مردم است. وی درکودکی حد اقل مدت ده سال نزد پدرش مرحوم ملا علی‌رضا تلمذ کرده و دروس مقدماتی را از وی آموخته است.

سفر به ایران و نجف اشرف

در سال 1275 هجری شمسی عازم مشهد مقدس شده و مدت چهار سال در حوزه‌ای مشهد درس خوانده است. در سال 1279 به وطن خود باز گشته است. ولی آگاهی علمی‌اش را ناقص و روحش را تشنه می‌بیند، برای آن‌که روح تشنه‌اش را از چشمه سارعلم سیراب نماید، هوای نجف اشرف به سرش می‌زند، برای زیارت و تکمیل درس عازم نجف می‌شود. تا سال 1296 یعنی هفده سال در حوزه‌ای نجف اشرف می‌ماند. از استادان وی معلومات دقیق نیست، ولی درآن تاریخ استوانه‌های بزرگ علمی چون مرحوم آیت الله نائینی، آقا ضیاء الدین عراقی، آیت الله سید ابو الحسن اصفهانی حوزه نجف را اداره می‌کردند، باید از محضر درس چنین آیات بزرگ بهره برده باشد.

بازگشت به وطن و تأسیس مدرسه علمیه

کربلایی عبدالعلی درسال 1296 دوباره به وطنش باز می‌گردد. و بنا به پیشنهاد موسفیدان ومتنفذّان مالستان مدرسه‌ای علمیه تأسیس می‌کند و به تدریس می‌پردازد. نشان‌های مدرسه‌اش تا چند سال پیش، در پیش قلعه‌اش آشکار بود.

به احتمال قوی این اولین مدرسه‌‌ای علمیه ای است که در مالستان تأسیس گردیده است. چون پیشینیان ما که خداوند رحمت شان کند، از مدرسه‌ای که پیش از مدرسه ای مرحوم کربلایی وجودداشته باشد نقل نمی‌کردند.

آقای دولت آبادی درباره پیشینه‌ی مدارس دینی شیعیان افغانستان می‌نویسد:«متأسفانه سند موثقی در دست نیست که پس از قتل عام و خرابی هزاره‌جات در عصر عبدالرحمن‌خان کدام مدرسه و در کدام نقطه برای اولین بار شروع  به فعالیت کرد. مسلم این است که آموزش ابتدایی پس از مرگ عبدالرحمن‌خان دوباره شروع، ولی مدرسه دینی در سطح وسیع‌تر کمی بعد وارد صحنه می‌شود. طبق یک سند نه چندان موثق در حبل الله شماره 16 میزان 1364 نخستین مدرسه توسط استاد حاج شیخ موسی یکاولنگی بعد از خرابی هزاره‌جات و ویرانی مدارس دینی در سال 1312ش، مقارن با مرگ نادرشاه، پس از بازگشت از مشهد مقدس تأسیس شده است این سند استاد حاج شیخ موسی یکاولنگی را اولین مؤسس مدرسه دینی بعد از خرابی هزاره‌جات معرفی کرده است ولی آیت‌الله صمدی مدعی است که اولین مدرسه در عصر امان الله خان در دره صوف توسط حاج شیخ میرزاحسین دره صوفی تأسیس شده است.»(شناسنامه افغانستان، صص571 ـ 572)

بر اساس این، معلومات تاریخی آقای دولت آبادی، می‌توان ادعا کرد که مدرسه مرحوم کربلایی عبدالعلی مالستانی در قریه «لعلچک مالستان» نه تنها اولین مدرسه در «مالستان» بلکه اولین مدرسه علمیه در «هزارستان» محسوب می‌شود. زیرا مرحوم کربلایی کلان در سال 1298 در اواخر عمر امیر حبیب الله‌خان تدریس را آغاز کرد و تشنگان علوم و معارف اسلامی از هر سوی روی آوردند و رسم آن زمان این بود که هر طلبه، خرج و مصارف زمان تحصیل خود را می‌آوردند؛ و در یک حالت محرومیت درس می‌خواندند.

شاگردان مرحوم کربلایی کلان

مرحوم کربلایی عبد العلی، وجود با برکتی داشته و در مدت تدریس خود، شاگردان نخبه و به درد بخور تربیت کرده که هریکی در زمان و منطقه‌ای خود، منشأ آثار خیرات و برکات بوده‌اند. واینک برخی از شاگردان وی معرفی می‌شود:

1. حضرت آیت الله العظمی فیاض (دامت برکاته) که مقام علمی‌اش شهره‌ای آفاق است. وی در اواخر عمر مرحوم کربلایی عبد العلی، نزد او تلمذ کرده است.

2. مرحوم آیت الله شیخ محمد سرورفلسفی. که فقیه، حکیم، فیلسوف، مدرس و سخنور توانایی بوده است.

3. مرحوم حاج شیخ صفرعلی رحیمی، عالم عامل و متقی که سال‌ها در «لعلچک» و «سبزک» تدریس می‌کرد. به علاوه‌ای آنکه شاگردان مبرز و برجسته تربیت کرد، آثار نیک و جمیله‌ای از خود به یاد گار گذاشت؛ شیخ صفر راه‌ها را متر کرد، مسافت‌ها را تعیین کرد، رأس هر فرسخ را علامت گذاری کرد، تا کسی که مسافرت می‌کند در قصر و اتمام نمازش مشکل نداشته باشد. تاسیس حسینیه ها در مالستان از باقیات الصالحات ایشان است. دعای سرسفره همرا با خواندن حمد و سوره که فعلا معمول است نیز از باقیات الصالحات مرحوم شیخ صفر شاگرد کربلایی کلان است است خداوند رحمتش کند.

و شخصیت‌های بزرگ علمی همچون حاج استاد عارفی، مرحوم الحاج رحیمی مکنک، مرحوم الحاج استاد مهدوی و...، از شاگردان آن مرحوم است.

4. حاج شیخ نادرعلی مهدوی خواجه نیک پای یکی از سخنرانان مشهور و از چهره‌های مطرح کشور از شاگردان او است.

5. مرحوم ملا محمد اکبر، معروف به مقدس بغرا که بدون اغراق هم ملای خوبی بوده و هم مقدس، واقعا مرد تقوا و عمل بوده و نمونه‌ای یک عالم واقعی؛ کسی که مقلد داشت و تا چند سال پیش بعضی از مقلدانش زنده بود. البته نه بدین معنا که وی ادعای اجتهاد کرده باشد، بلکه از این نظر که مرد علم و عمل بود، مردم به ایشان عقیده‌ای خاصی داشت. هرگاه با آنان گفته می‌شد که در فلان مورد فتوای فلان مرجع چنین است، می‌گفتند: نه، مقدس این چنین می‌گفت. علم و تقوا وعمل مرحوم مقدس برای هیچ کسی پوشیده نیست، ایشان خیلی معروف بوده است.

6. مرحوم حاج شیخ بوستان پل پایین، داماد مرحوم کربلایی که در ادبیات عرب استاد بوده است.

7. مرحوم حاج عبد الحکیم، داماد ایشان.

8. کربلایی محب‌علی پدر جناب الحاج استاد عارفی علوم بلقسان.

9. کربلای ناصر از علوم بلقسان.

10. مرحوم حاجی محمد باقر(پدر شهیدفیاض) از ورده‌ای مکنک.

11. مرحوم کربلایی حسن علی از جمبود.

12. مرحوم ملاگشتی.

13. مرحوم حاج‌گشتی.

14. مرحوم شیخ موسی رفیعی از سوکه. مرحوم رفیعی در صرف، نحو و فقه استاد بود.

15. مرحوم حاجی گشتی نیز تا «قوانین الاصول» خوانده بود، من یک زمانی از وی سیوطی درس می‌گرفتم، خوب بلد بود و بدون مراجعه به شرح درس می‌گفت.

16. مرحوم ملا موسی، داماد وی.

17. مرحوم ملامحسن سرآب لعلچک.

18. مرحوم ملا محسن موبد.

19. مرحوم شیخ صادق.

20. مرحوم شیخ ودود از شمقولی لعلچک.

21. مرحوم ملا طاهر اصالتاً از مکنک و باشنده‌ای لعلچک.

22. مرحوم ملا بوستان.

23. مرحوم ملا قمبرعلی از نیزار. گویند: مرحوم ملا بوستان سواد بالایی داشته و مرحوم ملا قمبرعلی، سطح سوادش پایین بود، ولی روزی «وسیلة النجاة» مرحوم ابوالحسن اصفهانی را می‌خواند و توضیح می‌داد، بسیار جالب عبارت می‌خواند.

24. مرحوم سید آقاحسین از میراحمد لعلچک.

25. مرحوم سید رجب علی.

26. مرحوم حاجی رسول از میانکل میرآدینه که آن مرحوم را تلقین کرده و بر جنازه‌اش نماز خوانده است.

27. مرحوم الحاج صابر تقدسی از بغرا.

28. مرحوم ملا برات‌علی(معروف به آخوند بزرگ) از شیرداغ.

29. مرحوم کربلایی قربان از میراحمد لعلچک.

30. سید محمد حسن معروف به سید میرافغان و یا سید ملا از میربای سوکه.

از میزان تحصیل مرحوم کربلایی اطلاعات دقیق در دست نیست. ولی از آثار او پیداست که فقه را خوب بلد بوده، چون شاگردان وی همه در فقه وارد بوده اند؛ و در تطبیق مسائل فقهی، روی موضوعات و جزئیات آن دقیق بوده اند، و این نشآن‌های این است که استاد، در فهم و تطبیق کلیات فقه روی جزییات مهارت داشته است. مثلا مرحوم ابوی این حقیر که سوادش کم بود ولی مسائل فقهی را نسبتاً وارد بود، می‌گفت: ما پیش مرحوم کربلایی کتاب «شرایع الاسلام» می‌خواندیم. ایشان کتاب شرایع الاسلام را رسماً تدریس می‌کرده است.

برادرم آقای ناصری نقل کرد که؛ نزد مرحوم آقای مهدوی درس می‌خواندیم، روز چهارشنبه بود طرف خانه می‌آمدیم، درراه "اوقاش" ( بین القبلان و بغرا) با مرحوم مقدس سر خوردیم. گفت: بنشینید، نشستیم. پرسید: چه می‌خوانید؟ گفتیم: سیوطی، معالم الاصول، حاشیه‌ای ملا عبدالله و منهاج الصالحین (آیت الله حکیم) گفت: منهاج الصالحین را چرا می‌خوانید؟ در هرجا که گیر مانده گفته: الاحوط، الاحوط!! چرا شرایع الاسلام محقق را نمی‌خوانید که ملا شوید؟

کتاب مسالک الافهام مرحوم شهید ثانی"ره" که شرحی بر شرایع الاسلام است، مورد مطالعه‌ای مرحوم کربلایی کلان بوده، من ازپسرش مرحوم شیخ نبی گرفتم که در کتابخآن‌هام موجود است.

3ـ حل و فصل دعاوی حقوقی

فیصله‌های شرعی که در مسائل حقوقی و غیره آن‌جام داده، بسیار عالمانه ودقیق است، قابل نقض نمی‌باشد.

4ـ تعیین قبله

چند قبرستان را که من پرسیدم چه کسی قبله‌اش را تعیین کرده است؟ گفتن مرحوم کربلایی کلان. من با قبله نما که سنجیدم بدون کم و کاست مطابق آمد.

ویژگی‌های شخصیتی و سجایای اخلاقی کربلایی کلان

1ـ اخلاق و رفتار اجتماعی

وی دارای خوی نرم و طبع ملایم بوده است. همه نقل می‌کنند که وقتی به خشم می‌آمد، با گفتن" ای جن" چرا چنین کردی؟ خشمش فرو می‌خوابید. با تمام اقشار مردم روابط نیک و سر وکار داشته، از بینش سیاسی و اجتماعی بالای برخوردار بوده، با سران و نخبه‌گان جامعه روابط حسنه داشته، پیوندهای خویشاوندی‌اش بیش‌تر با متنفذان و نام آوران جامعه بوده است.

2ـ اعتبار و نفوذ کلام

مرحوم کربلایی کلان دارای اعتبار قوی بوده و سخنش در میان مردم نافذ بوده و کسی را یارای آن نبوده که بر وی خرده بگیرد، حد الهی را جاری می‌کرده.

3ـ نقش مرجعیت دینی

وی به صفت یک مرجع دینی در میان مردم زندگی کرده است. دلیل آن‌که مرحوم کربلایی کلان، نقش یک مرجع دینی را بازی می‌کرده است، چند امر خواهد بود:

یک ـ عمل اصالت دارد، مردم به عمل می‌نگرد، نه به قیافه، شعار و قیل و قال. حضرت امام صادق(ع) می‌فرماید:" کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم" مردم را با عمل خود دعوت کنید. مرحوم کربلایی برای مردم نشان داد که مرد علم و عمل است.

دو ـ جوّ اجتماعی، جو دینی بود، مردم به علما اعتقاد داشتند و آنان را وارث پیامبران می‌دانستد، علما نیز از خود نقطه‌ای ضعف نشان نمی‌دادند، از این رو، علما دارای نفوذ قوی بودند.

 

سه ـ مرحوم کربلایی حریف و رقیب نداشت، در زمان خود تک بود و مردم نیز محتاج به عالم بودند.

نمونه دستخط مرحوم کربلایی کلان