چکیده: بر اساس آموزه‌های وحیانی و تعالیم نبوی، تربیت سیاسی انسان به عنوان یکی از اهداف مهم و اساسی رسالت آن حضرت مطرح شده است. تا انسان در گرو چنین تربیتی آن‌چنان که باید با گذر از مرحله‌ی حیات طبیعی ـ حیوانی به حیات عالی انسانی و نیل به هدف متعالی زندگی كـه همانا رسیدن به جاذبه‌ی ربوبی باشد، نایل آید. پژوهش حاضر، تربیت سیاسی را از دیدگاه پیامبر مکرّم(ص) سامان داده است.

واژگان کلیدی: پیامبر(ص)، انسان، تربیت، سیاست، تربیت سیاسی.

روزنه

سیاست پیامبر(ص) در بعد انسان‌سازی و تربیت افراد شایسته به دلیل مبتنی بودن برحقایق قرآنی دارای اصولی است که در آن اخلاق با سیاست و حکمت با مصلحت را در آمیخته و انسانیت را به نمایش می‌گذارد و به دلیل همین پیوند و پیوستگی با حقایق قرآنی ما را به پیروی از چنین سیاستی ملزم می‌کند؛ آن‌سان که امام علی(ع) می‌فرماید: «مَنْ‏ حَسُنَتْ‏ سِیاسَتُهُ‏ وَجَبَتْ طَاعَتُه»؛ آن کس که سیاست نیکو داشت اطاعتش واجب است» (واسطی،،1376، 431؛ و آمدی، 1410: 592). و چنین سیاستی (سیاست مبتنی بر حقایق قرآنی) سر آن‌جام دوام دار خواهد بود: «مَنْ‏ حَسُنَتْ‏ سِیاسَتُهُ‏ دَامَت رِیاسَتُهُ؛ آن کس که سیاست نـیکو داشته باشد ریاستش دوام خواهد یافت» (همان). بی‌شک اقتدا به چنین شخصی و الگوگیری از چنین سیاستی نه تنها سبب پایندگی و بالندگی نظام سیاسی که مایه‌ی درخشش و گسترش اسلام در جامعه و جهان خواهد شد. چرا که در گفتار و رفتار آن حضرت خط و مشی سیاسی با خرد ورزی درهم تنیده است و با همین سیاست خردمندانه بود كه آن حضرت توانست در مدت زمانی بسیار كوتاه، بیش‌ترین شمار ممكن از انسان‌ها را پیرامون آیین نجات بخشش گرد آورد به طوری كه خردمندان صاحب نام جهان در برابر شكوه و عظمت آن سر تعظیم فرود آوردند.

مفاهیم

قبل از پرداختن به تربیت سیاسی از دیدگاه پیامبر(ص) و بررسی شیوه‌ها و روش‌های آن، تعریف و توضیح یک سری از مفاهیم دخیل در بحث ضروی به نظر می‌رسد.

1. تربیت

برای واژه‌ی «تربیت» معانی گوناگونی در فرهنگ لغات ذكر شده است كه از جمله‌ی آن‌ها پرورانیدن، پرورش دادن، یاد دادن، بارآوردن است.(دهخدا، 1337: 14، 550) امّا در اصطلاح، مكاتب و نگرش‌های فلسفی به گونه‌های متفاوت به انسان و تربیت می‌نگرند و متناسب با مبانی خود به تعریف و بیان هدف‌های تعلیم و تربیت می‌پردازند. لذا تعریف‌های زیادی برای تربیت ارائه شده است. این تعریف‌ها در عین تعدد، در این نكته توافق دارند که تربیت مجموعه‌ای از تدابیر و روش‌های است كه برای به فعلیت در آوردن و شكوفا ساختن استعدادهای انسان است. راغب اصفهانی می‌نویسد: «رب» در اصل به معنای تربیت است و آن ایجاد و مراقبت لحظه به لحظه از چیزی تا سرحد کمال است».(راغب اصفهانی، 1427، 201).

2. سیاست

سیاست واژه ای است عربی که از «ساس، یسوس» (ابن منظور، 1414، 6، 108). گرفته شده است که در اصطلاح سیاست «پاس داشتن ملک، حکم راندن بر رعیت و تدبیر امور آنان بر اساس مصلحت آن‌ها است» روایت پیامبر(ص) در باب سیاست به همین معنا به کار رفته است: «كَانَ‏ بَنُو إِسْرَائِیلَ‏ تَسُوسُهُمْ‏ أَنْبِیاؤُهُم‏ إی تتولى أمرهم كالأمراء والولاة بالرعیة من السِّیاسَةِ وهو القیام علی الشئ بما یصلحه»؛ یعنی همواره سرپرستی و ریاست بنی اسرائیل را پیامبران بین اسرائیل عهده‌دار بودند»(طریحی، 1375، 4، 78)

علّامه محمّد تقی جعفری، در تعریف سیاست گفته است: «سیاست به معنای حقیقی آن، عبارت‏ است از مدیریت، توجیه و تنظیم زندگی اجتماعی انسان‌ها، در مسیر حیات معقول»(جعفری، 1369، 47)

طبق تعاریف پیشین، سیاست در این بحث به معنای روش اداره‌ی امور جامعه به صورتی است که مصالح جامعه ـ اعم از مادّی و معنوی ـ را در نظر داشته باشد.

3. تربیت سیاسی

«تربیت سیاسی پرورش فضایل، دانش و مهارت‌های مورد نیاز برای مشاركت سیاسی و آماده كردن اشخاص برای مشاركت آگاهانه در باز سازی آگاهانه‌ی جامعه‌ی خود است» (جان الیاس، 1385، 180).

روش‌های تربیت سیاسی از دیدگاه پیامبر(ص)

هرچند در روزگار پیامبر اسلام (ص) مسئله‌ی تعلیم و تربیت همانند امروزین رشته‌ی علمی نبود تا از شیوه های مشخّص در آن زمان سخن گفته شود ولی از دقّت و تأمّل در نامه‌ها، توصیه‌ها و دستور العمـل های به‌جا مانده از آن حضرت برای گزینش کارگزاران و انتخاب افراد شایسته می‌توان شیوه های را دریافت که اینک با توجّه به ظرفیت پژوهش به اهم این شیوه ها می پردازیم:

1. توجّه به رشد عقلانی

شخصیت انسان از ابعاد گوناگون جسمی، عاطفی، اجتماعی، اخلاقی و عقلانی تشکیل می‌شود که هر بعد نیازمند تربیت بایسته‌ی خویش است؛ امّا آن‌چه از دید فیلسوفان تربیتی در زمینه‌ی تربیت، بیش از هر چیز دیگر باید مورد توجّه قرار گیرد، بُعد عقلانی انسان است، چرا که این بُعد بیانگر امتیاز انسان از دیگر حیوانات است و به دیگر سخن، انسانیت انسان در گرو پرورش قدرت عقلانی اوست همان قدرت خدادای که همیشه انسان را از رفتن به سوی زشتی و پستی باز می‌دارد.(ابن فارس، بی‌تا، 4، 69) از همین رو، پیامبر (ص) فرمود: «إِنَّمَا یدرَکُ أَلخَیرُ کُلُّهُ بِالعَقل»؛ با خـرد‌ورزی همه‌ی نیکی‌ها به دست می‌آید»(نهج الفصاحة، 1385/466)

به همین دلیل رسول خدا (ص) به انسان‌ها توصیه می‌فرماید که در تکمیل و پرورش عقل خویش همیشه همّت بگمـارید: إِستَرشِدُوا أَلعَقلَ تُرشَدُوا وَلَاتَعصُوهُ فَتَندَمُوا؛ از خرد راهنمایی بخواهید تا راهنمایی شوید و از آن هیچ‌گاه نافرمانی نکنید که پشیمان می‌شوید» (مجلسی، 1403: 1، 96، 51؛ و کراجکی، 1410، 2، 31).

2. تشویق به مشاوره

یکی از راه‌های تربیت سیاسی افراد توسط پیامبر (ص) توجّه دادن به مشورت است؛ چرا که سلامت تصمیم‌گیری‌ها و نیل به غایت مطلوب در گرو مشورت با عالمان و عاقلان، امر پذیرفته و تجربه شده است و جامعه‌ا‌ی که در آن مشورت نیست دچار لغزش‌ها و خود محوری‌های فراوان خواهد شد. فرمایش گهربار زیر از پیامبر (ص) ناظر به همین مسأله هست: «مَاتَشَاوَرَ قَومٌ إِلَّا هُدُوا إِلَی رُشدِهِم؛» هیچ گروهی مشورت نکردند مگر آن‌که به بهترین امور هدایت شدند».(زمخشری، 1، 459 و4، 233)

به خاطر اهمّیت و ارزش مشاوره هست کـه آن حضرت به دو نفر از کارگـزارانش چنان‌کـه در روایت ذیـل می‌خوانیم شخصاً و رسماً در باب بایسته‌ها و نبایسته‌ها توصیه و سفارش به مشورت می‌نماید: «وأخرج البزار عن ابن عمر أن رسول الله (ص) أرسل معاذاً وأبا موسی فقال: تشاورا وتطاوعا ویسرا ولا تعسرا وبشرا ولا تنفرا؛ ابن بزاز از ابن عمر روایت کرده است که رسول خدا (ص) هنگام اعزام معاذ بن جبل و ابوموسی اشعری فرمود: مشورت کنید و از نظر نیک پیروی کنید و کارها را آسان بگرید نه مشکل و گشاده رو باشید نه اخمو» (الکتانی، بی‌تا، 1، 178)

اشعار مولای بلخ جلال الدّین محمّد بلخی نیز اهمّیت مشورت را به سرایش گرفته است:

أمـرُهُـم شُـوری، بـرای ایـن بـود            کـز تـشاور سـهـو و کـژ کـمتر بـود

این خردها چون مصابیح انور است          بیست مصباح از یکی روشن‌تر است.

(مولوی، ،1379، 1035)

3. هم‌نشینی باعالمان

علم و دانش مقدّمه‌ی عمل است و انسان برای تشخیص درست از نادرست و آن‌جام کارهای پسندیده و سعادتمند شدن در آینده بدان سخت محتاج است. از این رو، در اهمیت و ارزش علم در شعر پارسی می‌خوانیم:

بنـی آدم از علـم یابد کـمال    نه از حشمت و جـاه و مال و منال

بـرو دامـن علم گـیر استـوار              کـه علمـت رسانـد بـه دار القـرار

(سعدی/ 7)

لقمان حکیم ضمن توصیه‌ی پدرانه به فرزندش هم‌نشینی با علما و دانشمندان را بدین‌سان مطرح می‌کند: «یا بُنی، جالِسِ العُلَماءَ وزاحِمْهُم برُكْبَتَیكَ، فإنّ اللّه‏َ عزّ و جلّ یحْیی القُلوبَ بنُورِ الحِكمَةِ كما یحْیی الأرضَ بِوابِلِ السّماءِ»؛ فرزندم! با دانشمندان نشست و برخاست كن و زانو به زانوی آن‌ها بنشین؛ چه، خداوند (جل جلاله) دل‌ها را با نور حكمت زنده می‏گرداند هم‌چنان كه زمین را با بارش آسمان زندگی می‏بخشد» (فتّال نیشابوری، 1375: 1، 11؛ و مجلسی،پیشین 1، 204).

پیامبر(ص) همنشینی با عالمان را هم‌نشینی با خود بلکه با خدای خود دانسته و چنین فرموده است: «من إستقبل العلماء فقد إستقبلنی؛ ومن زار العلماء فقد زارنی؛ ومن جالس العلماء فقد جالسنی؛ ومن جالسنی فكأنّما جالس ربّی؛ هر که به استقبال عالمی رود، مرا استقبال کرده است و هر که به دیدار علما رود، مرا دیدار کرده است و هر که با علما نشیند، با من نشسته است و هر که با من نشیند، چنان است که با پروردگار هم‌نشینی کرده باشد» (متقّی الهندی، 1399: 10، 170 و304، ح28883).

4. دور اندیشی و آینده‌نگری

دعوت به تدبّر و دوراندیشی یکی از شیوه‌های تربیت سیاسی و عقلانی است. در روایتی کسی زیرک و با فراست (عاقل‌ترین) معرّفی شده که آینده‌نگر و از همه عاقبت اندیش‌تر باشد: «أَعْقَلُ‏ النَّاسِ‏ أَنْظَرُهُمْ‏ فِی الْعَوَاقِب» (تمیمی آمدی،1366، 52).

در سیره‌ی نورانی پیامبر گرامی(ص) استفاده از این شیوه در تربیت سیاسی افراد به خـوبی مشاهده می‌شود. چنان‌که از امام باقر(ع) و امام صادق (ع) در دو روایت جداگانه با اندک تفاوتی در تعبیر آمده است که پیامبر گرامی(ص) ضمن نصایح به شخصی فرمود: «إِذَا هَمَمْتَ‏ بِأَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ فَإِنْ كَانَ خَیراً فَأَسْرِعْ إِلَیهِ وَ إِنْ كَانَ شَرّاً فَانْتَهِ عَنْهُ»؛ هرگاه تصمیم به آن‌جام کاری گرفتی، در عاقبت آن نیک بیندیش، پس اگر عاقبت آن خیر و رشد بود از آن پیروی کن و اگر گمراهی و تباهی بود، از آن پرهیز کن» (كراجكی، پیشین، 2، 31؛ و متقی الهندی، پیشین، 15، 1215، ح43149).

5. تشویق و تنبیه

یکی از شیوه‌های مهم و اساسی در تربیت، تشویق و تنبیه است. انسان به گونه‌ای طبیعی، از تشویق لذّت برده و انگیزه هایش به کارهای نیک دو چندان می‌گردد و از تنبیه روی گردان است. بی‌گمان هم تشویق و هم تنبیه هر کدام در جای خود در تربیت انسان نقش مؤثّر دارند و مربی مخصوصاً اگر حاکم اسلامی باشد از عمل‌کرد افراد صالح و خدوم قدردانی و به افراد ناصالح هشدار می‌دهد و در قبال هر یک موضع مناسبی می‌گیرد.(مزینانی، 1389/277؛ و الصفّار،1383/174).

 قرآن کریم نیز با تأکید بر این شیوه به پیامبرش دستور می‌دهد مبنی بر این‌که هرگاه مردم زکات می‌دهند با دعا آنان را مورد تشویق قرار دهند: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّیهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَیهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ»؛ (ای پیامبر) از اموال آن‌ها صدقه‏ای (به‌عنوان زكات) بگیر، تا به وسیله‌ی آن، آن‌ها را پاك سازی و پرورش دهی! و (به هنگام گرفتن زكات) بر آن‌ها دعا كن كه دعای تو، مایه‌ی آرامش آن‌هاست و خداوند شنوا و داناست»(توبه/103). از این رو، پیامبر(ص) هنگام پرداخت زکات «إبن أبی أوفی» برای تشویق و تسکین دلش با این جمله در حقّش دعا فرمود: «أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی آَلِ أَبِی أَوفَی»(االقرطبی،1423، 1/ 383 و 8/ 249، و15/ 118).

گذشته از آن، ایشان قبایل پرداخت کننده‌ی زکات را همیشه با این جمله‌ی خویش مورد تشویق قرار می‌داد: «أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیهِم) و اصل تشویق و تشکّر از مردم را در راستای تشکر از خدا می‌دانست : «لایشکر الله من لایشکر الناس» کسی که از مردم تشکر نکند از خداوند تشکر نکرده است»(همان).

6.‌ توصیه به نظارت و خود کنترلی

از آن‌جا که «قدرت» همواره به سمت اقتدار طلبی و تمامیت‌خواهی منحرف می‌شود و هر انسانی جز معصومان (ع) در معرض اعوجاج و انحراف قرار دارد. برای جلوگیری از این امر پیامبر(ص) به ابوذر ضمن سفارش‌های فرمود: «یا أَبَا ذَرٍّ حَاسِبْ‏ نَفْسَكَ‏ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبَ فَهُوَ أَهْوَنُ لِحِسَابِكَ غَداً وَ زِنْ نَفْسَكَ قَبْلَ أَنْ تُوزَنَ وَ تَجَهَّزْ لِلْعَرْضِ الْأَكْبَرِ»؛ ای ابوذر، نفست را به محاسبه در آور، پیش از آن‌که تو را به معرض حساب در آورند، که این کار از محاسبه‌ی قیامت برای تو آسان‌تر است و آن را به ترازوی سنجش عرضه کن پیش ازآن که تو را به جایگاه سنجیدن در آورند» (مجلسی، 1403، 74، 83). علی(ع) که خود تربیت یافته توسط پیامبر(ص) بود برای شایسته ماندن یکی از کارگزارانش چنین توصیه می‌کند: «إِجعَل نَفسَکَ عَلَی نَفسِکَ رَقِیباً»؛ از خود مراقبی بر خویش قرار ده» (آمدی، پیشین، 85).

ساز و کارهای پیامبر(ص) برای شایسته ماندن افراد

در سیره‌ی تربیتی و مدیریتی آن حضرت آمده است که ایشان برای شایسته ماندن افراد ساز و کارهایی را به کار می‌گرفتند که اینک اهم آن ساز و کارها را مرور می‌کنیم:

1. نظارت سرّی و علنی

در سیره‌ی مدیریتی رسول خدا (ص) نظارت پیش‏گیرانه یا پیش‏گیری نظارتی از جایگاه بالای برخوردار است ازاین رو، راجع به آن  حضرت می‌خوانیم: «إِذَا وَجَّهَ‏ جَیشاً فَأَمَّهُمْ أَمِیرٌ، بَعَثَ مَعَهُ مِنْ ثِقَاتِهِ مَنْ یتَجَسَّسُ لَهُ خَبَرَه»؛ هرگاه لشکری اعزام می‌کردند، فرماندهی برای آنان مشخّص می‌کردند. یکی از افراد مورد اعتماد خود را هم با آنان همراه می‌فرمودند تا خبرها را به گونه‌ای سرّی به آن حضرت گزارش کند».(حمیرى، 1413، 342؛ و مجلسی،پیشین، 97، 61).

2. تشویق به نیکوکاری

بدون تردید اعمال و رفتار شایسته‌ی انسان با تشویق و ایجاد انگیزه فزونی می‌یابد و به تعقیب آن، رفتارهای ناپسند از بین می‌رود: «إِنَّ الْحَسَناتِ یذْهِبْنَ السَّیئات»؛ همانا حسنات، سیئات (و آثار آن‌ها) را از بین می‏برند» (دهر/114).

پیامبر(ص) از این گزینه به خوبی استفاده کرده است چنان‌که در تشویق عِتَاب بِن اُسَید در زمان گماردنش بر حکومت مکّه و اداره‌ی آن شهر و امامت مسجد به او فرمودند: «یا عتاب تدری على من استعملتك استعملتك علی أهل الله عز و جل ولو أعلم لهم خیرا منك استعملته علیهم»؛ ای عتاب! می‌دانی برچه کسانی تو را فرمان روا کرده ام؟ تو را بر اهل حرم خدا و ساکنانش، مکه فرمان‌روا ساخته‌ام. اگر از مسلمانان کسی را شایسته‌تر از تو برای این مقام می‌یافتم این کار را به او می‌سپردم» (ابن اثیر، بی‌تا، 3، 566)

3. نصیحت و خیرخواهی

زمانی که پیامبر(ص) اسامـه ابن زیـد 18 ساله را به فرماندهی سپاه عازم تبوک که تمام افسران ارشد و امرای ارتش، کلّیه‌ی بزرگان مهاجر و انصار، همه‌ی شیوخ عرب و رجال با شخصیت در این لشکر عـظیم حضور داشتند برگزید؛ عدّه‌ای زبان به اعتراض گشودند پیامبر(ص) به نصیحت و خیرخواهی آنان پرداختند: «بَلَغَنِی‏ أَنَّكُمْ‏ طَعَنْتُمْ‏ فِی‏ عَمَلِ‏ أُسَامَةَ وَ فِی عَمَلِ أَبِیهِ مِنْ قَبْلُ وَ ایمُ اللَّهِ إِنَّهُ لَخَلِیقٌ لِلْإِمَارَةِ وَ إِنَّ أَبَاهُ كَانَ خَلِیقاً لَهَا وَ إِنَّهُ وَ أَبَاهُ مِنْ أَحَبِّ النَّاسِ إِلَی فَأُوصِیكُمْ بِهِ خَیراً فَلَئِنْ قُلْتُمْ فِی إِمَارَتِهِ لَقَدْ قَالَ قَائِلُكُمْ فِی إِمَارَةِ أَبِیه»؛ به من خبر رسیده که شما درباره‌ی کارگزاری «اسامه» به بدگویی پرداخته‌اید. پیش از این نیز درباره‌ی فرماندهی و کارگزاری پدرش(در جنگ موته) چنین کردید، به خدا سوگند! او شایسته‌ی فرمان‌دهی است؛ همان‌گونه که پدرش بود. او از همه بیش‌تر به من محبّت دارد و از جهت صفات نیکو به من نزدیک‌تر است، سفارش می‌کنم که با او به نیکی برخورد کنید»(طبرسی، 1403، 1، 70 و مجلسی، پیشین، 28، 178).

براین اساس اگر انسان و افراد جامعه از تربیت والای اجتماعی و سیاسی برخوردار باشند و شخصیت آن‌ها بنا بر اقتضائات و الزامات جامعه، متناسب با فرهنگ سیاسی و اجتماعی پیشرفته و متعالی شكل گرفته باشد مسیر بالندگی جامعه هموار خواهد شد و زمینه‌های لازم برای تحقّق وعده‌های الهی از جمله حکومت شایسته‌ی نیکان در زمین مهیا خواهد شد: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ»؛ خداوند به كسانی از شما كه ایمان آورده‌اند و كارهای شایسته آن‌جام داده‏اند وعده می‏دهد كه قطعاً آنان را حكمران روی زمین خواهد كرد.» (نور/55).

نتیجه

از مطالب پیشین بر این نکته‌ی مهم و اساسی رهنمون می‌شویم که براساس آموزه‌های دینی تربیت سیاسی انسان همانند دیگر گونه‌های تربیت وی جزء رسالت سنگین پیامبر گرامی اسلام(ص) است. تا انسان با بهره‌مندی از چنین تربیتی (تربیت سیاسی) آن‌چنان که باید با گذر از مرحله‌ی حیات طبیعی ـ حیوانی به مرحله‌ی حیات انسانی و انسانی زیستن نایل آمده و در پرتو آن، سعادت جاودانی را از آن خود نماید.