موضوع بحث در مورد حکمت به معنای تربیت است. قدما نیز روشی را بهتر از حکمت برای تربیت نمی دانستند. اصولاً بدون وجود فلسفه و حکمت انجام هر کاری بیش از آنکه فایده داشته باشد ضرر دارد و انسان با علم و حکمت است که وارد کارها می شود. قدما برای حکمت بسیار اهمیت قائل بوده اند. به عنوان مثال به این سخن فارابی که در مورد حکمت گفته است توجه کنید. او می گوید: «حتی انه لا یوجد شیی من موجودات عالم الا و للفلسفه فیه مدخل»: هیچ چیز و هیچ موجودی در عالم یافت نمی شود جز اینکه فلسفه در آن دخالت دارد و در ادامه آن می گوید: «و علیه غرض و منه علم بمقدار طاقت البشریه»: و در هر چیزی فلسفه غایت آن است و علم حقیقی آن منوط به فلسفه است.
عالم از حکمت پدید آمده است و در آن هیچگونه شکی نیست. انسان هنگامی که به هستی و وجود توجه و در آن موارد تعقل می کند به آن یقین می یابد و در می یابد که وجود بر مبنای حکمت است. او هنگامی که به حکمت وجود پی می برد فیلسوفتر می شود. بنابراین بهترین شناخت، حکمت است و بدون حکمت هیچ شناختی وجود ندارد. این نکته بسیار مورد توجه حکمای قدیم قرار داشته و امروزه نیز به وجوه دیگری مورد توجه است.
حال جنبه های مختلف حکمت را که در تربیت موثرند بطور اجمال بیان می کنم. حکمت را علم مطلق می دانند. علوم بر دو دسته اند: 1) علوم نسبی یا مقید 2) علوم مطلق. علم با وجود ارتباط دارد و می دانیم که وجود نیز مقید است. از اینرو در می یابیم که علم نیز مقید است. اعتقاد به تقید موجود و حکمت، علم مطلق است و ندانستن آن جهل مطلق است. در جوامع سنتی از مردم عامی گرفته تا حکما هیچکس از علم بی بهره نبوده است. فرق آنها هم در این بوده که حکیم، علم را بصورت تفضیلی می دانسته است در حالی که عامه آن را اجمالی می دانسته اند. آگاهی به مبدا اول و معاد و غایت وجود انسان بسیار مهم است. بدون این آگاهی ما جاهل هستیم. از اینرو حکمت است که ما را به این آگاهی می رساند. قدما حکمت را تولد ثانی می دانسته اند. اما در حال حاضر این نکته فراموش شده است و ما تنها تولد اول و تولد مادی و جسمانی را مدنظر قرار می دهیم. حکمت تولد روحانی و تربیت روح است و رسیدن به آن همان فطرت ثانی است که حکما در آن مورد بسیار بحث کرده اند. سقراط حکمت را به مامایی تشبیه کرده است که ماما در این مورد یک سمبل است و فرزندان را تربیت می کند. اما حکمت، انسان را از تولد اول به تولد ثانی می آورد و این در تمثیل سقراط بخوبی مشاهده می شود. به تعبیر فارابی، حکمت علم العلوم و صناعه الصناعات است و همه علوم و صناعات در خدمت حکمت هستند. از اینرو هر علمی که پشتوانه اش حکمت نباشد ابتر است و این نکته در دنیای امروز ما بسیار اتفاق افتاده است؛ نفی حکمت مکن از بهر دل عامی چند.
بنا به تعبیر فارابی اگر سیاست همراه با حکمت باشد یک سیاست فاضله است. در غیر اینصورت اینطور نیست و امروزه می بینیم که در بسیاری از مناطق دنیا سیاست مبتنی بر حکمت الهی و فاضله نیست. در اینجاست که به گوهر سخنان فارابی و ابن سینا پی می بریم که همانا ترکیب سیاست با حکمت در مدینه فاضله است. حکمت، علم نجات بخش است. هندیان اعتقاد دارند که نجات تنها یک راه دارد و آن دانش و فرزانگی و حکمت است و اگر دانایی نباشد و جهل بر انسان مسلط باشد راه نجاتی برایش نیست. همینطور است که اگر انسان همه علوم جزئیه را داشته ولی حکمت را نداشته باشد برای او نیز راه نجاتی نیست. این حکمت است که به تعبیر قدما نور است و موجب اشراق وجود انسان است و همانا بدون آن ظلمت مطلق است. حکمت است که بشر را انسان می کند. منظور از بشر همان جنبه مادی است در حالی که انسان یک موجود الهی است و تنها سیر و سلوک عرفانی و حکمی است که او را از یک موجود خاکی و زمینی به مقامهای عرفانی و الهی می رساند. حکمت با معرفت نفس و خودشناسی ارتباط دارد و تنها لازمه آن نیز همین است. نفس در لغت به معنای خود و خویشتن است و علم النفس نیز در اصل خودشناسی بوده است که امروزه تغییر یافته است.
برای اینکه به حقیقت خود برسیم راهی جز حکمت وجود ندارد. ملاصدرا در این زمینه تعبیری جالب دارد. او می گوید: «معرفت نفس از حیث ذات و صفت و افعال نردبانی بسوی معرفت باری تعالی است. زیرا نفس انسان مثال ربوبیت و الهیت است و این معرفت عالی ترین نوع معرفت است.
مساله حکمت موجب تذهیب نفس می شود. حکمت موجب می شود نفس انسان یک نفس ناطقه و مطمئنه باشد. حکمت است که عقل جرئی را تبدیل به عقل الهی می کند. امروزه عقل جزئی حکومت دارد. قدما بین عقل و دهاء تفاوت قائل شده اند؛ در حالی که بسیاری این دو راه را یکی می دانند. دهاء زیرکی و هوشمندی است. بسیار ممکنست که انسان هوش و زیرکی خود را در موارد پست و کم ارزش بکار ببرد. همینطور ممکنست انسانی بسیار هم باهوش باشد اما این هوش خود را در جهت اغراض فی نفسه بی ارزش بکار ببرد. فارابی از جمله افرادی است که این نکته را ذکر کرده است. او حتی در این زمینه مثالهایی هم می آورد که لذت، شهوت و ثروت از آن جمله اند. این در حالی است که عقل غایات الهی را تشخیص می دهد. حتی عقل غایات پست را تبدیل به غایات الهی می کند و عقل جزئی را تبدیل به عقل کلی می کند. قدما گفته اند هر چه انسان پیشرفت می کند عقلش نیز متحول می شود. از عقل بالقوه به عقل بالفعل می رسد. حتی به گونه ای می رسد که حکیم علوم الهی را از خدا و بی واسطه دریافت می کند.
مراتب حکمت با مراتب تربیت نفس، کمال عقلی و کمال علمی ارتباط دارد. مساله مهم امروزه مساله لیبرالیسم و آزادی و اختیار انسان است. آزادی واقعی در حکمت است. فارابی و دیگر قدما بسیار به این نکته پرداخته اند. امروز میان اراده و اختیار فرق گذاشته اند. آنها فرق اراده و اختیار را در این می دانند که اراده از یک صورت خیالی منشأ می گیرد. البته حیوان نیز مانند انسان این صورت را دارد. اما اگر مبدأ فعل، عقل الهی باشد آن اختیار نام دارد و این اختیار است که دارای عقل است. انسان مختار است و باید به اقتضای نفس ناطقه الهی و نه اقتضای خیال خود عمل کند. حکمت بدون فضیلت ممکن نیست. اگر شما یک مثلث را نمونه حکمت در نظر بگیرید، قاعده این مثلث فضایل است و امکان ندارد بدون تحقق فضیلت انسان به درجه حکمت برسد. این فضیلت را نباید تنها فضایل فردی دانست بلکه فضایل مدنی و اجتماعی نیز مدنظر است.
مدینه فاضله براساس فضیلت و حکمت محقق شده است. فضیلت اصل دیانت است. اگر فضیلت نباشد آنچه را که ما اخلاق می دانیم عملاً وجود نخواهد داشت. اساس دین بر اخلاق استوار است و اساس حکمت نیز همینطور است. ملاصدرا در این زمینه می گوید: دیانت عین حکمت و حکمت عین دیانت است. از این رو در می یابیم که اساس حکمت، تحقق و علم به فضائل است که همانا تربیت است. فارابی مدینه هایی را که فضیلت ندارند مدینه های جاهله، فاسقه و ضالّه می نامد. در می یابیم که اگر اساس حکمت، فضیلت باشد چه جایگاه بزرگی در تربیت انسانی دارد. عده ای بین تعلیم و تربیت تفاوت قائل شده اند. تعلیم ایجاد فضائل نظری در وجود انسان است. مثالهای فضائل نظری دانستن، دانش، دانایی و تعقل است. از این فضائل نظری به تعلیم نیز نام برده می شود. اما تربیت که تأدیب نیز نام دارد، ایجاد فضائل خلقی و کسب عادات پسندیده از طریق تمرین و ممارست و کردار و گفتار است و جنبه عملی دارد. حکمت متعالیه دستاوردهای بزرگی در تربیت داشته است که بسیار هم کم نظیر است. یکی از این دستاوردها، جنبه توحیدی آن است. در اصل ما یک حکمت بیشتر نداریم و خصوصاً در زمینه حکمت دینی در می یابیم که بر مبنای حکمت الهی استوار است. در صورتی که ما در غیر حکمت متعالیه گاهی دو حکمت یا حتی سه حکمت هم می بینیم. مثال بارز این مورد ابن رشد است که دو حکمت را در نظر دارد. قوت حکمت اسلامی در این است که همیشه سیر حکمت اسلامی بسوی توحید حکمت است و کمال این گفته ها را در ملاصدرا می یابیم.
ملاصدرا حکمت را به تشبه به خداوند و حقایق موجودات و علم مطلق تعریف می کند و می گوید: معرفت ذات نفس، معرفت وجودی، معرف صفات و افعال او، چگونگی ظهور موجودات از وی، معرفت معاد، معرفت نفس و مراتب آن و معرفت عقل؛ معرفت سعادت و شقاوت است. از حکمت به قرآن تعبیر شده است. حتی به نور و حیات حقیقی و عقل بسیط تعبیر شده است. ملاصدرا این آیه قرآن را مدنظر داشته که می گوید: «او من کان میت فاحییناهُ و جعلنا لهُ نور یمشی به فی الناس کمن مثلهُ فی الظلمات»: شخصی را که مرده بود زنده کردیم و برایش نوری قرار دادیم که در میان ظلمات حرکت می کند و این حیات همان حکمت است. ملاصدرا بهر طریق بسیاری از آیات قرآنی را در کتب خود ذکر می کند. این تبیین خصوصا در مقدمه همه کتب او موجود است. او از خیلی از آیات قرآن در تبیین حکمت دینی و الهی استفاده می کند. مثلاً در فرضیه حکمت نظری آمده است که حضرت رسول همیشه دعا می کرد که «رب ارنی الاشیاء کماهی» یعنی: خدایا اشیاء و حقیقت را آنطور که هستند بمن نشان بده.
این همان حکمت نظری است که حکما هم به آن اشاره کرده اند. افلاطون تعریف حکمت را اینطور می داند که حکیم آن کسی است که اشیاء را چنان می بیند که گویی خدا می بیند. الحقنی بالصالحین اشاره به حکمت عملی است که ملاصدرا در آثار خود آورده است. او در جایی از آیه «خلقنا الانسان فی احسن تقویم» استفاده کرده است که منظور از احسن تقویم،مثال حق است. در جایی دیگر اشاره به «علَّم الآدم الاسماء کلها» داشته است که بهترین مورد است. در جایی دیگر می بینیم که «الا الذین آمنو» را آورده که ایمان را به علم مطلق و حکمت نظری تعبیر کرده است و در ادامه «و عملو الصالحات» را آورده که همان حکمت عملی است و می بینیم که تمام حکمت را بیان کرده است. تعریف او از حکمت تشبه به حضرت حق و تخلق به اخلاق الهی است. حکمت وصف انبیاء و اولیاء است و همچنین میثاقی است که خداوند از انبیا گرفته است. «و اذ خذاللهُ میثاقَ النبیین لما آتیتکم من کتاب و الحکمه» خداوند در قبال حکمت از برگزیدگان خود میثاقی می گیرد که همان اعتراف به ربوبیت حضرت حق است. کتاب در قرآن همیشه همراه با حکمت آمده است و هیچگاه آنرا جدا نمی بینیم. در باب حکمت شش نکته آمده است که کمال دین را هم در این نکات می دانند. حقیقت دین را در این 6 نکته باید جستجو کرد. البته این نکات در کتاب «مظاهر الالهیه» به چشم می خورد که آنها را هم می توان اساس دین و هم اساس حکمت در نظر گرفت. به همین دلیل است که ما دو حکمت نداریم. چرا که کمال دین حکمت است. اول معرفت مبدأ و حق اول است. دوم معرفت صراط مستقیم است که همان درجات صعود الی الله است و کیفیت سلوک الی الله است که هم در دین و هم در حکمت آمده است. سوم معرفت معاد و علم به ایمان و روز آخرت است. چهارم معرفت انبیا و رُسُل است که به دعوت حق مبعوث شده اند و به نجات نفوس مکلفند. پنجم معرفت کافران و کفر است. در این باب افلاطونیان هم همین اعتقاد را دارند که باید با آنان مبارزه کرد. این مورد را هم در دین و هم در حکمت می بینیم که مراد از آن پرهیز از شرک و باطل است. چرا که انسان برای شناخت حق باید باطل را نیز بشناسد تا حق را در تقابل با باطل بشناسد. ششم معرفت عبودیت است و منظور از آن اینست که انسان عبد است و باید برای رسیدن به سعادت اخروی به تأمین زاد و توشه بپردازد. علم عبادات که در فلسفه به آن تذهیب اخلاق و علم تدبیر و حتی علم سیاست مُدُن تعبیر شده است. اینرا هم در دیانت و هم در حکمت می بینیم. بنابراین راه دین با راه حکمت یکی است و صرفاً کلامی و یک تفسیر ظاهری نیست، بلکه عیناً راه فهم و راه نجات و راه تربیت است.
حال حکیم چه وظیفه ای در تربیت دارد؟ فارابی و ابن سینا و ملاصدرا و دیگران گفته اند که حکیمی که علم حکمت داشته باشد ولی به تکمیل خود نپردازد یک فیلسوف ابتر و فلسفه او ناقص است. چطور ممکنست فردی به علم رسیده باشد ولی به عمل نرسیده باشد؟ علم باید همراه با عمل باشد و فیلسوف باید به ارشاد دیگران بپردازد و به تربیت دیگران اهمیت دهد. فیلسوفی که به تربیت دیگران اقدام نمی کند از علم و حکمت بهره ای نبرده است. بنابراین فایده حکمت در مسأله تربیت نمود پیدا می کند و در می یابیم که حکمت خود تربیت و بهترین نوع تربیت است.