اشاره:

از نشانه­ ها و شاخص ­های توسعه یافتگی، بهره ­مندی مردم از مراکز مجهز صحی و درمانی است.جغرافیای مالستان بنا به محرومیت تاریخی، فاقد این مزیت رفاهی بوده و به جز از چند درمانگاه و کلینیک کوچک و ابتدایی که اغلب آن­ها دراین اواخر، تاسیس شده ­اند، از شفاخانه ­های معیاری و مجهز برخودار نبوده است. بیماران محروم این سامان، برای درمان خیلی از بیماری­های ساده، مجبور بوده­اند کیلومترها مسیر پر مشقت را تا جاغوری، غزنی یا کابل طی نموده و بسیاری نیز نارسیده به مراکز درمانی، جان سپرده ­اند.

 تازه ­ترین و بزرگ­ترین مرکز نسبتا مجهّز و مدرن صحّی در مالستان به نام «شفاخانه ولی­عصر(عج)» در بازار بیوا ـ نیز نه توسّط دولت که با مدیریت و کمک ­های مردمی، ساخته و تاسیس شده و به تازگی به فعالیت ­های درمانی آغاز نموده است.

اکنون در ادامه­ ی این نوشتار، تاریخچه ­ی مختصر مراکز صحی و درمانی مالستان، با استفاده و اقتباس از نگاشته ­های ارزشمند «حجت الاسلام استاد علیزاده مالستانی» و بازنویسی مطالب ایشان و نیز اضافه نمودن برخی معلومات در دسترس، برای ثبت و نشر در تاریخ، جهت اطلاع خوانندگان فصلنامه ­ی «سخن صبا» نشر می ­شود. 

یک) عصر درمان‌گاه­ های خانگی و طبیبان سنتی

«محرومیت» شاه ­کلید خلاقیت ­هاست؛ دور افتادگی مردم از مراکز درمانی و عدم دسترسی آنان به پزشکان متخصص و ماهر، تعدادی از افراد مستعد و خوش سلیقه را بر آن داشته بود تا با تلاش و تکاپوهای ساده و تجربی، راه درمان برخی از بیماری­ها را یافته و نسخه­ی علاج را برای بیماران بپیچند. تاثیر این نسخه ­های درمانی، به مرور زمان، موجب ازدیاد آمار مراجعان گردیده و طبیبان سنتی ازآن پس، مرجع درمانی مردم محروم منطقه شدند.

از طبیبان سنتی خیلی قدیم، متاسفانه اطلاعی در دسترس نیست اما بنا به معلومات محدود استاد علی زاده مالستانی، از جمله­ی طبیبان سنتی معاصر که در ســـــوکه می­زیسته ­اند، می­توان افراد زیر را یاد نمود: الف) سید محمدحسن معروف به سید میرافغان میربای سوکه: وی هم طبیب، هم خیاط و هم ملای مکتب بوده و بیماران را در منزل خود درمان نموده و یا هم برای درمان، به منازل بیماران در نقاط مختلف مالستان یا برخی مناطق اطراف می­رفته است. ب) ملا ابراهیم: ملا ابراهیم از سر سوکه؛ وی در بخش شکسته بندی، مهارت خاصی داشته و دندان نیز می ­کشیده است.  ج) مُلّا نَبِی: طبق نقل استاد علی زاده، وی دو کتاب به نام­ های «میزان الطب» و «لسان الطب» داشته و به تناسب مشکل و مراجعه­ی هر بیمار، با مطالعه آن کتاب ­ها، نسخه درمان را می­نوشته است. د) ملاحسین از پایین سوکه: وی نیز طبق نقل استاد علی زاده، یک کتاب قطور در مورد «ترمینولوژی» طب داشته و مطابق دستورات آن، بیماری ­ها را تشخیص داده و نسخه درمانی تجویز می ­نموده است. حیات الله مقدس بغرا که تا هنوز بر اساس دردهای متعدد، با گیاهان دارویی به جنگ امراض رفته و البته که این داروها در  موارد بسیاری مفید و مؤثر واقع شده است.

البته که آمار طبیبان سنتی منطقه به این چند نفر محدود و محصور نیست، اما یادکرد این تعداد از آنان، گواه روشن بر آن است که  قبل از تاسیس مراکز مدرن درمانی، مردم پا به قبله از پا ننشسته، بلکه برای تداوم حیات خود دست به تکاپو و تلاش برده و طبیبان سنتی نسل در نسل، هرچند به صورت ابتدائی در راه علاج و درمان بیماری­ های مردم تلاش ورزیده ­اند. تمام قریه ­ها و مناطق، دارای افراد با تجربه بوده­ اند که در مواقع ضروری نسبت به درمان مردم اقدام می ­نمودند.

دو) عصر درمان‌گاه ­های مدرن و پزشکان آموزش دیده

فراغت از کهنگی و ورود دیر هنگام به تجدد، تحول اندکی در وضع مراکز بهداشتی و درمانی در مالستان ایجاد نموده و از آن پس، کلینیک ­ها و درمانگاه ­های ابتدائی تاسیس و آغاز به کار نمودند. دراین مجال، بازهم با اقتباس از نگاشته ­های استاد علی­زاده مالستانی، به ترتیب تاریخی تاسیس و فعالیت مراکز درمانی مالستان پرداخته می ­شود.

1)    کلینیک قلعه نیاز لعل‌چک

بنا به نقل استاد علی زاده، این نخستین  مرکز درمانی مدرن در مالستان بوده است که با تاخیر اسفبار تاریخی، در سال 1350 شمسی در قریه لعلچک، تاسیس شده و مردم نیز عنوان «پروژه» را بر آن اطلاق می­ کرده­اند. مدیریت این کلینیک درمانی را شخصی معروف به « سید اداری» از منطقه سرآب غزنی عهده دار بوده است. «داکتر ایوب » از نی­قلعه قره باغ، یکی از داکتران معروف شاغل در آن مرکز و مامور علی­رضا از سبزک و حاج مدیر ناصر از پای جلگه­ ی مکنک نیز از کارمندان آن بوده ­اند.

2)    شفاخانه شینیه‌ده

استادعلی‌زاده، جریان تاسیس و تداوم فعالیت شفاخانه­ ی شینیه‌ده را این­گونه شرح داده است: «در زمان حکومت محمدظاهرخان، زمان وکالت آقای سید شاه موسی رضوی، توسط حاجی شیرآغا  (پسر داکتر سلیمان شغله جاغوری) یک باب شفاخانه در مرکز «شینیه ده» احداث شد. در زمان حکومت داوود خان (1352-1357) ساختمان آن به اکمال رسید. داکتر آن، که رئیس شفاخانه نیز بود کسی به نام داکتر خاشع از اندر غزنی بود و از جمله ی کارمندان آن، مأمور سرور از «سیاه گردان» غیغانتو به حیث مأمور اداری کار می‌کرد. در زمان جهاد و حکومت مجاهدین که همه‌چیز به هم ریخته بود، در بخشی از ساختمان آن، حزب سازمان نصر، در بخشی دیگر حزب سپاه پاسداران و در قسمت سومی هم نهضت اسلامی، پایگاه داشت».

طبق این گزارش، شفاخانه­ ی شینیه ده، درحدود سال ­های آخر دهه 1340 شمسی احداث شده و ساختمان ان نیز در زمان حکومت داوُد خان، تکمیل گردیده است. به این گزارش باید ادامه­ ی فعالیت این شفاخانه را افزود که پس از 1380 شمسی و شکست طالبان و شروع حکومت موقت و عصر حاکمیت جمهوری، در یکی از بلوک ­های سه گانه ­ی این شفاخانه، بار دیگر فعالیت درمانی شفاخانه آغاز گردید و تاهنوز ادامه دارد. دو بلوک دیگر این شفاخانه، چندسالی در دهه­ ی 1380 شمسی، مورد استفاده­ ی مکتب و لیسه فیض محمد کاتب شینیه ده بود و با تکمیل ساختمان لیسه، متاسفانه آن بلوک ­ها نیز بی ­استفاده مانده و به سوی ویرانی کامل به پیش رفته است.  

3)    کلینیک بیوا ـ بغرا

طبق معلومات استاد علی­زاده، در سال­ های جهاد (1357-1368) کلینیک بیوا با محوریت تداوی مرض جذام و سل، با کمک یک موسسه خیریه خارجی اگر اشتباه نکنم به نام «لیپکو» آغاز به کار نمود. «داکترحسن» از ولسوالی شیخ علی، پزشک این مرکز درمانی بوده و او همراه با همسر فرانسوی تازه مسلمان شده ­ی خود در این مرکز ساکن شده و ضمن تداوی مرض جذام و سل، به درمان تمام مراجعان وبیمــــاران می­پرداخت. بعد از «داکتر حسن»، «داکترمبارک شاه» پسر ملا بازمحمد از قریه پایین بغرا، سال­ها دراین مرکز مشغول تداوی بیماران بود و وی ساختمان کلینیک را در ســال­های آخر دهه 1360 از بیوا به پایین بغرا انتقال داده و در ساختمانی که به صورت اختصاصی برای این کلینیک  در منطقه «ده بارو» ساخته بود، به تداوی می­ پرداخت. با خروج داکتر مبارک شاه از کلینیک و فعالیت او در مطب خصوصی به نام امام سجاد(ع) در بازار شینیه ده، کلینیک بغرا نیز به ساختمان فعلی آن در بازار بیوا منتقل شده و داکترانی از ناور و... جایگزین شدند. این مرکز تا هنوز هم به فعالیت خود ادامه داده، محل و مرجع درمانی مراجعان از سراسر مالستان و مناطق اطراف است.  

4)    کلینیک «تُودی» شینیه ده

استاد علی­زاده که خود شاهد مستقیم این پروژه­ ی صحی بوده است، جریان افتتاح این کلینیک را این­گونه نقل نموده است: « در میزان سال 1370 حاجی نوروز از «مینگه» المیتو یک باب کلینیک را با داکتر و دواء به بازار شینیه ده آورد و در طبقه دوم دکان مرحوم حاج برهانی نوجوی و ملا نادرعلی، کلینیک خود را فعال کرد. دوایی که برای مریض می‌داد مجانی بود، بیشتر در بخش «سل» یا «تبرکلوز»  فعالیت داشتند. داکتر های شان داکتر سلمان «شبان» از «پیدگه» جاغوری که در بخش داخله کار می‌کرد و داکتر احمدی اصالتاً از کمرک و ساکن «سیاه چوب» دای‌کندی مسئول توزیع دوا بود و داکتر لیلا که در بخش قابلگی کار می‌کرد و همسرش به نام عبدالمقیم بود که همسرش داکتر لیلا را همراهی می‌کرد».

5)    کلینیک میرادینه

این کلینیک، چنانچه استاد علی زاده بدان اشاره نموده است، شکل ارتقا یافته از دواخانه و مطب خصوصی داکتر خادم است که پس از تحصیل و آموزش در پیشاور پاکستان، به وطن بازگشته و در حدود سال­های 1367 تا 1369 شمسی، دواخانه ­ای را ایجاد نمود. وی با استفاده از ارتباط ­های کاری و روابط اداری با ریاست صحه عامه غزنی و مؤسسات کمک کننده امور صحی جامعه (O.R.C.D)  کلینیک میرادینه را با دیگر همکاران، بنیان نهاد. این کلینیک در سال 2002 توسط مؤسسه سویدن در تپه قارو میرادینه تأسیس گردیده و مرحوم حاجی محسن، مدیرعبدالحمید، حاجی حسن، ملک نادر و دیگر موسفیدان میرادینه در ساختن این کلینیک نقش داشته ­اند.

6)    کلینیک جاکه ‌پشی

طبق نگاشته و اطلاعات استاد علی زاده، در سال 1383 در بازار جاکه پشی، کلینیکی با کمک و مدیریت مردمی احداث شد. زمین آن به مبلغ 600000 شش لک افغانی توسط سه قریه قاب جوی، اُلیاد و جاکه خریداری شد ه و در زمان ریاست جمهوری حامد کرزی، ثبت دولت شده و ساختمان آن اعمار گردید. امور اداری کلینیک جاکه، از سال تاسیس تا کنون (1401) توسط شورای مردمی به ریاست شیخ علی­جان اکبری انجام می­ شود.

7)    کلینیک داله

این کلینیک در سال 1384 شمسی با پیشنهاد مردمی و از محل کمک یک موسسه خارجی با همکاری داکتر علی­ گل و پیشبرد کارهای اداری آن توسبط شیخ محمد نعیم امینی، در قریه خارقول داله، بنیان نهاده و افتتاح گردید که به قدر امکانات انسانی و تجهیزاتی، از مشکلات و محرومیت های درمانی مردم آن سامان کاسته است.    

8)    شفاخانه ولی­عصر^(عج) ـ بیوا

شفاخانه ولی­عصر(عج) بیوا ـ آخرین و مجهزترین شفاخانه معیاری در مالستان است که با کمک­ های مردمی و حمایت مالی افراد خیّر و خدمت­گزار، با هزینه­ ی حدود 400 هزار دالر آمریکائی، در مساحت 3500 متر مربع و با زیر بنای 900 متر در دوطبقه با 40 اتاق، تحت مدیریت موفق: «حجت الاسلام شیخ غلام ­سخی محمودی» از پشـــه­ خانه ساخته و تکمیل شده و در تاریخ 25 قوس 1401 شمسی، افتتاح شده و مورد بهره برداری قرار گرفت. گفته می­ شود بخشی از تجهیزات مدرن این شفاخانه، با کمک مالی دفترآیت­ الله محمد اسحاق فیاض از مراجع شیعه­ ی ساکن نجف، خریداری شده و به مالستان منتقل شده است (به نقل از پایگاه انترنتی افغانستان انترنشنال: www.afintl.com ).

به دلیل اهمیت این اتفاق مبارک، مصاحبه ویژه با سرپرست شفاخانه ولی­عصر^(عج) مالستان جناب شیخ غلام­ سخی محمودی انجام شده است که  به صورت جداگانه نشر می­ گردد.

افزونه تناسبی

به تناسب نقل تاریخچه­ ی مراکز صحی مالستان، بد نیست در این مجال به دو کلینیک حیوانی که سال­ها قبل، تعطیل شدند نیز اشاره گردد. مالستان، سرزمین دره ­های کوهستانی و مناسب برای دام­داری و پرورش دام است؛ برای تداوی امراض دامی تا دهه ­ی هفتاد شمسی هیچ درمانگاهی وجود نداشته و مطابق معلومات، دو شعبه کلینیک حیوانی در اواخر دهه هفتاد شمسی توسّط برخی از موسسات خیریه خارجی، فعال شده و برخی خدمات اندک دارویی و درمانی را ارائه می ­داد: شعبه ی نخست در بازار میرادینه و شعبه­ ی دوم در شینیه ده؛ که این دو شعبه نیز پس از حدود سه تا چهار سال فعالیت، تعطیل شده و اکنون هیچ کلینیک حیوانی در مالستان فعالیت ندارد.  

اشاره پایانی

جغرافیای «مالستان»، تاریخ سراسر فقر و محرومیت را پشت سر نهاده است، سوگیری­ های ظالمانه سیاسی، تبعیض و محرومیت ­های تحمیلی، همواره نخستین ریشه­ های این وضع بغرنج و پررنج بوده ­اند. در شاخص درمانی و بهداشتی نیز چنانچه از مرور سیر تحول مراکز درمانی در مالستان، روشن و آشکار می شود، متاسفانه هیچ بنیاد درمانی درمالستان به ابتکار و اقدام مستقل دولت ­های افغانستان، ساخته و ایجاد نگردیده است. تمام مراکز ابتدائی و ساده درمانی در مالستان، توسط خود مردم ایجاد شده ­اند، یا هم کمک­ های خیریه موسسات جهانی برای تغذیه و دوام حیات مردم با ایثار و دوراندیشی خود مردم، صرف ایجاد مراکز درمانی، آموزشی، یا عمـرانی و رفاهی هم­چون آب و برق و بند شده است.

 چنانچه اشاره رفت، کل خدمات بهداشتی و درمانی حکومت­ های مرکزی برای سلامت مردم مالستان، تنها در اعمار سه بلوک یک طبقه ­ای ساختمان «شفاخانه شینیه ­ده» خلاصه و تمام می ­شود! که آن­هم به پیشنهاد و اصرار بزرگان مالستان در اواخر دوره سلطنت ظاهرشاه، بنیان نهاده شده و در عصر داودخان به اکمال رسیده است. اما هیـچ­گونه حمایت تجهیزاتی و انسانی از همین یک مرکز دولتی نیز توسط حکومت­ های مرکزی انجام نشده و سال­ های متوالی، در اثر بی­ توجهی و نسیان حکومت ­ها، به تعطیلی کشیده شده تا آن­که این مرکز نیز مانند سایر مراکز صحّی، از طریق موسسات جهانی، باری دیگر ازدهه­ ی هشتاد شمسی آغاز به کار نموده و تاکنون نیز از هزینه کرد همین موسسات، امرار خدمت نموده است.

از هشت مرکز صحی مالستان، متاسفانه دو تای آن­ها ( قلعه نیاز لعل‌چک و تودی شینیه ­ده) پس از مدتی فعالیت، تعطیل شده­ اند و بقیه نیز با کمبود شدید نیروی انسانی و تجهیزات درمانی، مواجهند و اغلب نزدیک به اتفاق آن­ها از خیلی از تجهیزات ساده و ابتدائی تشخیص و درمان نیز بی­ نصیب و محرومند.     

این بی ­توجهی البته که محدود به عرصه­ ی بهداشت و درمان نبوده و شامل تمام خدمات عامه نظیر آموزش، کشاورزی، عمران، رفاه و... می­ گردد که متاسفانه مردم این مناطق مانند خیلی از مناطق محروم دیگر، به جز از پرداخت انواع مالیات و خدمت نوکری، دیگر هیچ سهمی از منابع و مزایای کشور نداشته و از فراموش شدگان، رانده شدگان و مطرودین ازلی و ابدی تاریخ افغانستانند.

یادآوری آخر: اغلب نزدیک به تمام اطلاعات مراکز درمانی مالستان، از نگاشته ­های استاد فرزانه و فرهیخته ­ام: «استاد علی­زاده مالستانی» گرفته شده است؛ که با بازنویسی، دسته ­بندی مطالب، ترتیب بندی تاریخی، اضافات تبیینی، افزونه  ­هایی در مدخل و منتها و ویرایش­ های صوری و محتوائی، به شکل و شمایل حاضر، در آمده است و اینک با غرض اطلاع  و تامل، در معرض دید خوانندگان قرار می ­گیرد. از «استاد علی­زاده» به پاس در اختیار نهادن این معلومات، تقدیر و تشکر نموده و با حق شناسی و قدردانی صمیمانه از تمام فعالان و خیّران مردمی حوزه­ ی سلامت جامعه، برای پایان تمام مصیبت­ ها و محرومیت ­ها دعا می­ کنیم.

تهیه و تدوین: محمد شریف عظیمی

منبع: فصلنامه سخن صبا، شماره 44