چرا شیعیان نماز را در  سفر شکسته می خوانند و روزه را افطار می کنند؟

پاسـخ:  

نماز شکسته از احکام ارفاقی، امتنانی و تسهیلی خداوند ذوالجلال برای کسانی است که در سفر است. تمام مسلمانان در این مسأله كه قصر [شكسته شدن] نماز در سفر امری مشروع است اتّفاق نظر دارند؛ هرچند نماز قصر در قرآن کریم عنوان نشده بلكه دلیل آن سنّت قطعیه و سیره ی عملیه ی رسول خدا(ص) است، در قرآن کریم فقط صلوة خوف عنوان شده آن هم در آیه ی ذیل كه می فرماید: «وإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْكُمْ جُناحٌ أَن تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ إِنْ خِفْتُم أَن یَفْتِنَكُمُ الّذینَ كَفَرُوا انّ الكافرینَ كانُوا لَكُمْ عَدُوّاً مُبیناً ؛ و چون در زمین سفر كردید، اگر بیم داشتید كه آنان كه كفر ورزیده اند به شما آزار برسانند، گناهی بر شمانیست كه نماز راكوتاه كنید».

بنابراین، وجوب قصر در نماز خوف از قرآن کریم و در نماز مسافر از عمل نورانی و مبارک رسول خدا(ص) قابل استفاده است. چنان که زراره و محمّد بن مسلم روایت كرده‏اند كه گفتند: «به امام باقر(ع) عرض كردیم: در مورد نماز در سفر چه می فرمائید چگونه و چند ركعت است؟ آن حضرت فرمود: همانا خداوند(عزّوجل) می فرماید: «وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ- الآیة» (یعنى: و هر گاه در زمین سفر كنید بر شما حرجی نیست كه نماز را كوتاه كنید یا از آن بكاهید) پس قصر كردن نماز در سفر واجب می‏شود همان گونه كه تمام گزاردن نماز در حضر واجب است، گویند: گفتیم: خداوند(عزوجل) میفرماید: «بر شما حرجی نیست» و نمی فرماید: چنین كنید [یعنی بلفظ امر نفرموده قصر كنید كه دلالت بر وجوب نماید] پس چگونه قصر و كوتاه ساختن در سفر همانند تمام كردن نماز در حضر واجب باشد؟ آن حضرت فرمود: مگر خداوند عزّ و جلّ در سعی میان صفا و مروه نفرموده: فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما [یعنى: هر كه حج یا عمره كند حـرجی نیست بر او كه سعی صفا و مروه كند] آیا نمی بینید كه سعی صفا و مروه واجب است زیرا خداوند(عزوجل) در كتاب خود آن را ذكر فرموده و پیامبرش در بیان آیه سعی میان صفا و مروه را به فعل آورده است، و به همین ترتیب كوتاه ساختن نماز در سفر عملی است كه رسول خدا (ص) به كار بسته و خداوند تعالی به همان لفظ در كتاب خود آن را ذكر فرموده است‏».  
تشریع صلوة قصر توسّط پیامبر(ص)

در نخستین ماه از سال دوّم هجرت رسول خدا(ص) برای تعرّض به كاروان قریش دشمن سر سخت و خطرناک اسلام به طرف بُواط  از ناحیه ی ذی خُشُب  تشریف برد و در آن جا بود که نمازش را قصر [شكسته] خواند. چنان که مرحوم صدوق از امام صادق(ع) نقل كرده است: «وَ قَدْ سَافَرَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِلَی‏ ذِی‏ خُشُبٍ‏ وَ هِیَ‏ مَسِیرَةُ یَوْمٍ‏ مِنَ الْمَدِینَةِ یَكُونُ إِلَیْهَا بَرِیدَانِ‏  أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ مِیلًا فَقَصَّرَ وَ أَفْطَرَ فَصَارَتْ سُنَّةً».

محمّد بن عمر واقدی، در "المغازی" می گوید: رفتن آن حضرت به ذی خُشُب در اوّل ماه سیزدهم هجرت در ماه ربیع الأوّل بود  ابن اسحاق نیز در ماه ربیع الأوّل گفته است.

كلمه ی "فَصَارَت سُنَّةً" در آخر حدیث پیشین، مارا به این نکته می رساند كه تا آن زمان نماز قصر تشریع نشده بود و این عمل از آن وقت سنّت گردید و رسمیت یافت و سپس فروعات آن توسّط شخص پیامبر(ص) و جانشینان معصومش(ع) مفصّل توضیح وتبیین گردید.

چنان که عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) روایت كرده كه آن امام همام(ع) فرمود: «الصّلاة فى السّفر ركعتان لیس قبلهما ولابعد هما شی ء إلّا المغرب ثلاث؛ نماز در سفر دو رکعت است، پیش از دو رکعت و بعد از آن چیز نیست، مگر نماز مغرب که همیشه سه رکعت است».  و حلبی روایت كرده كه به امام صادق(ع) گفتم: «ظهر را در سفر چهار ركعت خواندم فرمود: اعاده كن».

صلاة قصر و سنّت قطعیه ی پیامبر(ص)

سنّت قطعیه ی پیامبر(ص) مبنی بر شکسته یا قصر شدن نماز در حال سفر، می توان به روایات متعدّدی که اهل سنّت از ایشان نقل کرده و  در ذیل می آیند‌ اشاره کرد:

1.  مسلم بن حجاج نیشابوری در صحیح خود از ابن عبّاس در این باره نقل می كند: فَرَضَ اللهُ الصَّلَاةَ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّكُم فِی الحَضَرِ أربَعاً وَ فِی السَّفَرِ رَكعَتَینِ؛ خداوند نماز را بر زبان پیامبرتان در حضر، چهار رکعتی و در هنگام سفر، دو رکعتی واجب کرده است».

2.  سنن ابن ماجه از عُمَرَ خلیفه ی دوّم روایت کرده است که: قَالَ عُمَرَ: «صَلَاةُ السَّفَرِ رَكْعَتَانِ، وَالْجُمُعَةُ رَكْعَتَانِ، وَالْعِیدُ رَكْعَتَانِ، تَمَامٌ غَیْرُ قَصْرٍ» عَلَى لِسَانِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ؛ از زبان رسول خدا(ص) نماز سفر دو رکعت، نماز جمعه دو رکعت و نماز عید دو رکعت است». ‏

3.  عمران بن حصین می گوید: «با پیامبر  اکرم(ص) ابوبکر،‌ عمر و عثمان مراسم حج را انجام دادیم و همگی نماز را قصر خواندند؛ حَجَجتُ مَعَ رَسُولِ الله صَلَّ الُله عَلَیهِ وَ سَلَّم فَصَلَّی رَكعَتَینِ وَ حَجَجتُ مَعَ أَبِی بَكر فَصَلّی رَكعَتَین وَ مَعَ عُمَر فَصَلَّی رَكعَتَین و َمَعَ عُثمَان سِتَّ سِنِین مِن خِلَافَتِهِ أَو ثَمَانِی سِنِین فَصَلَّی رَكعَتَین».

4.  عبدالله بن عمر نقل می کند که پیامبر اکرم(ص) ابوبکر،‌ عمر و عثمان به طور پیوسته در سفر نماز خود را قصر می خوانده اند. ترمذی پس از نقل این روایت می نویسد: «و العمل علی هذا عند أکثر اهل العلم من اصحاب النّبی(ص) و غیرهم؛ عمل بر طبق این روایت[قصر]،‌ نزد اغلب علما از اصحاب پیامبر  اکرم(ص)و غیر ایشان ثابت است».

از آن چه تا کنون گفتیم به این نکته ی مهم و اساسی رهنمون می شویم که: قصر یا شکسته خواندن نماز شیعیان در سفر اقتدا به سنّت قطعیه و سیره ی عملیه ی رسول خدا(ص) و جانشینان معصوم آن حضرت است  که این خود افتخاری دیگری است از افتخارات پیروان مکتب اهل بیت(ع).

امّا روزه در سفر

روزه نماد تقوای الهی

از مراجعه به پیشگاه نورانی قرآن کریم به این نکته رهنمون می شویم که وجوب روزه برای اهل ایمان توسط آیه ی ذیل به آنان اعلام و بیان شده است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِكُمْ؛ ای افرادی كه ایمان آورده‏اید! روزه بر شما نوشته شده، همان‏گونه كه بر كسانی كه قبل از شما بودند نوشته شد»  و فلسفه ی روزه در ادامه ی آیه با این تعبیر زیبا تقوای الهی بیان می دارد: «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون؛ تا پرهیزكار شوید». از این رو، قرآن کریم، به مسلمانان دستور می دهد که هرکس در حضر باشد [نه در سفر] باید روزه ی خویش را بگیرد: «فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ پس آن كس از شما كه در ماه رمضان در حضر باشد، روزه بدارد».

افطار روزه در سفر

آیه ی که ذیلاً می آید در ادامه ی آیات پیشین جهت رعایت حال مسافرین و سهولت امر مسافرت روزه را از مسافرین با توجّه به شرایطش برداشته و برای تکمیل روزه، ایّام دیگـری غیر از روزهـای سفر را  پیشنهاد می کند:  «وَ مَنْ كانَ مَریضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُریدُ اللَّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُریدُ بِكُمُ الْعُسْر َ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّة؛ و آن كس كه بیمار یا در سفر است، روزهای دیگری را به جای آن، روزه بگیرد! خداوند، راحتی شما را می‏خواهد، نه زحمت شما را! هدف این است كه این روزها را تكمیل كنید».  

باتوجّه به این دستور قرآنی و تبعیت از آن، افطار روزه در سفر، نخستین بار توسّط شخص پیامبر(ص) صورت گرفت. چنان که مرحوم  كلینى(ره) در "كافی" از حضرت صادق(ع) نقل كرده كه رسول خدا(ص) در ماه مبارک رمضان از مدینه به سوی مكّه خارج شد، عدّه ای با او پیاده می رفتند، چون به منطقه ی "كراع الغمیم"  رسید كاسه ی آبی خواست و آشامید و افطار كرد، مردم نیز افطار كردند، ولی جمعی بدون توجّه به دستور قرآنی مبنی بر افطار مسافر در سفر و بر خلاف عمل رسول خدا(ص) همچنان روزه ماندند حضرت آن ها را عصاة [گناهكاران] نامید.  
محمّد بن عمر واقدی، روایت گر جنگ ها و مسافرت های پیامبر(ص) در کتابش "المغازی" جمله ی معروف پیامبر(ص) را خطاب به روزه داران در سفر را این گونه منعکس کرده است: «یَا مَعشَرَالعُصَاةَ إِنِّی مُفطِرٌ فَأفطِرُوا؛ ای گروه سركش من افطار كردم شما نیز افطار كنید؟».

در روایت دیگری از امام باقر(ع)آمده كه فرمود: «سَمَّی رَسُولُ اللَّهِ(ص) قَوْماً صَامُوا حِینَ أَفْطَرَ وَ قَصَّرَ عُصَاةً وَ قَالَ‏ هُمُ‏ الْعُصَاةُ إِلَى‏ یَوْمِ‏ الْقِیَامَة؛ رسول خدا(ص) گروهی را كه روزه گرفتند زمانی كه خود حضرت افطار كرده و روزه ی خود را شكست، گناه كار نامید و فرمود: ایشان تا روز قیامت گناه كارند».

بنابر این، افطار روزه در سفر همانند قصر نماز در سفر برای شخص مسافر یك حكم ارفاقی، امتنانی و تسهیلی دیگری از جانب خداوند متعال برای مسلمانانی است که در سفر است؛ و جمله ی زیبای قرآن کریم به همین امر امتنانی و تسهیلی اشاره دارد :«یُریدُ اللَّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُریدُ بِكُمُ الْعُسْرَ؛ خداوند، راحتی شما را [در سفر] می‏خواهد، نه زحمت شما را!».

رسول خدا(ص) افطار كردن و قصر خواندن نماز در سفر را هدیه ی الهی برای این امّت عنوان فرموده است. چنان که امام صادق از پدرش(ع)نقل می کند:

«عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی أَهْدَی إِلَیَّ وَ إِلَی أُمَّتِی هَدِیَّةً لَمْ یُهْدِهَا إِلَی أَحَدٍ مِنَ الْأُمَمِ كَرَامَةً مِنَ اللَّهِ لَنَا قَالُوا وَ مَا ذَاكَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْإِفْطَارُ فِی السَّفَرِ وَ التَّقْصِیرُ فِی الصَّلَاةِ فَمَنْ لَمْ یَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ رَدَّ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَدِیَّتَه‏؛ امام صادق و او از پدرش(ع) نقل می‏كند كه پیامبر خدا(ص) فرمود: خداوند به من و امّت من هدیه‏ای داده است كه به هیچ یك از امّت‏ها آن را نداده و این كرامتی از جانب خداوند بر من است. گفتند: ای پیامبر خدا! آن هدیه چیست؟ فرمود:افطار كردن و قصر خواندن نماز در سفر است، هر كس این كار را نكند هدیه خدا را رد كرده است».

سنن بیهقی از عایشه حدیث جالب و در عین حال قابل تأمّلی ذیل را نقل  می کند که بخش از آن بیانگر قصر نماز و افطار روزه در سفر توسّط شخص پیامبر(ص) است و بخشی دیگر آن نه تنها بیانگر فضیلت تراشی عایشه برای خودش است بلکه نشانه ی مخالفت رفتار وی با رفتار رسول خدا(ص) است؛ هرچند عایشه قصدش از نقل حدیث جعل فضیلت برای خودش چیزی دیگری نیست:

«عَنْ عَائِشَةَ، رَضِیَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: خَرَجْتُ مَعَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فِی عُمْرَةٍ فِی رَمَضَانَ، فَأَفْطَرَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ وَصمْتُ وَقَصَرَ وَأَتْمَمْتُ فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللهِ بِأَبِی أَنْتَ وَأُمِّی أَفْطَرْتَ وَصُمْتُ وَقَصَرْتَ وَأَتْمَمْتُ فَقَالَ " أَحْسَنْتِ یَا عَائِشَةُ؛ از عایشه، روایت نقل شده است که گفت در سفر همراه با پیامبر اکرم(ص)بودیم او نماز را قصر خواند و روزه هم نگرفت،‌ ولی من نماز را کامل خوانده و روزه هم گرفتم. حضرت به من فرمود:‌ «أحسنتِ یا عایشة».
با توجّه به مطالب پیشین متوجّه این نکته می شویم که آفریدگار حکیم که کارش در نهایت اتقان و استواری است، پیامبرش را بر آیین سهل و آسان مبعوث فرموده است؛ و این حقیقت از فرمایش گهربار خود رسول خدا(ص) نیز مشخّص و مبرهن است آن جا که می فرماید: «بُعِثْتُ بِالْحَنِیفِیَّةِ السَّمْحَةِ السَّهْلَة؛ یعنی بر دین مستقیمی كه از باطل به حقّ می‏رساند و سماحت و سهولت یعنی گذشت و آسان گیری در آن هست مبعوث شدم».

بنابر این مسافر نباید روزه بگیرد و برای او حرام است، از روایات معلوم می شود: بعضی ها افراط به خرج داده با وجود صریح آیه ی قرآن کریم مبنی بر افطار روزه در سفر و عمل رسول خدا(ص) باز در سفر روزه می گرفتند و اکنون نیز اهل سنّت مسافر را در روزه گرفتن و افطار كردن مخیّر قرار داده اند، در حالی که این کارمخالف نص قرآن کریم و بر خلاف سنّت و سیره ی رسول خدا(ص) و عترت طاهرینش هست.

عترتی که پیامبر(ص) راجع به آن ها با جمله های مختلف، از جمله با جمله ی ذیل محبّت و متابعت آن ها را سفارش نمود: «أَنَا تَارِکٌ فِیکُم ثَقَلَینِ: أَوَّلُهُمَا کِتَابَ اللهِ فِیهِ الهُدَی وَ النُّورُ فَخُذُوهُ بِکِتَابِ اللهِ وَاستَمسِکُوا بِهِ فَحَثَّ عَلَی کِتَابِ اللهِ وَ رَغَّبَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ: وَ أَهلُ بَیتِی، أُذَکِّرُکُمُ اللهَ فِی أَهلَ بَیتِی، أُذَکِّرُکُمُ اللهَ فِی أَهلَ بَیتِی، أُذَکِّرُکُمُ اللهَ فِی أَهلَ بَیتِی»  
منظور پیامبر(ص) از سفارشش در مورد قرآن و عترت قطعاً این بود که تا بدین دو ریسمان استوار چنگ زد ه اید در راه خدایید و از بلای هر جدایی و برگشتگی ایمن، چنان که فرمود: «مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِ لَنْ‏ تَضِلُّوا كِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ».

نتیجه

نماز مسافر و افطار روزه در سفر از احكام «امتنانی» اسلام است؛ زیرا نوعاً سفر با یك سری مشكلات و خستگی ها و... همراه است. لذا خداوند متعال نوعی تخفیف در اعمال مسافر در حال سفر قائل شده است. از آیـاتی کـه درباره ی‌ نماز و روزه ی مسافر نازل شـده و روایات که پیرامون آن دو [نماز و روزه-ی مسافر] صادر شده است، به خوبی استفاده می شود که احکام مسافر، به جهت آسان گرفتن و آسایش وی است.از این رو، شیعیان، افتخارش در این است که خواندن نماز و افطار روزه را در سفر کاملاً متابعت از دستور قرآنی و تبعیت از پیامبر گرامی می داند و در این کارش از سرزنش هیچ ملامتگری هراسی هم ندارند چرا که قرآن کریم شاخصه ی آنانی را که متابعت و محبّت خدای(عزوجل) را سر لوحه ی کارش قرار داده است، چنین توصیف می کند: «وَ لَا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ؛ [مؤمنان] از سرزنش هیچ ملامتگری هراسی ندارند».