ابو الحسن علی بن موسی(ع) ملقب به «رضا» امام هشتم از ائمه اثنی عشر(ع) و دهمین معصوم از چهارده معصوم(ع) است. امام رضا (ع) از سلاله پاک رسول خدا (ص) و جانشین ایشان است. ایشان به عالم آل محمد نیز شهرت دارد.  

تاریخ ولادت امام رضا(ع)

امام رضا(ع) بنابر نظر مشهور مورّخان وی در یازدهم ذی القعده سال 148 هـ. ق، در مدینه منوّره متولد شد. (الکافی، ج 1، ص 486)

نام و القاب امام رضا(ع)

نام مبارکشان «علی»، کنیۀ آن حضرت، «ابوالحسن» و دارای القاب متعدّدی از جمله؛ رضا، ‏صابر، فاضل، قرة ‏اعین المؤمنین (نور چشم مؤمنان) و... هستند. (الهدایة الکبری، ص 279؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج 2، ص 284) اما مشهورترین لقب ایشان، «رضا» به معنای «خشنودی» است.

پدر و مادر امام رضا(ع)

پدر بزرگوار امام رضا(ع)، امام موسی کاظم(ع) پیشوای هفتم شیعیان بودند که در سال 183 ﻫ.ق. به دست هارون عباسی به شهادت رسیدند. مادر گرامی امام رضا(ع) نجمه نام داشت. (الاحتجاج علی أهل اللجاج‏، ج 2، ص 374؛ الاختصاص، ص 196) البته نام های دیگری نیز برای مادر گرامیشان ذکر کرده اند. (سیره معصومان، ج 6، ص 142)

دوران کودکی و جوانی امام رضا(ع)

حضرت رضا(ع)، دوران کودکی و جوانی را تا سال 201 هجری قمری در مدینه طیّبه(حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)‏، ص 426) که مهبط وحی بود در خدمت پدر بزرگوارش سپری کرد و مستقیماً تحت تعلیم و تربیت امام هفتم(ع) قرار گرفت و علوم و معارف و اخلاق و تربیتی را که امام کاظم(ع) از پدرانش به ارث برده بود، به او آموخت.(پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا (ع)‏، ج 1، ص 50). در منابع تاریخی اطلاعاتی از حضور ایشان در بغداد هنگام زندانی بودن پدر بزرگوارشان در آن شهر در دسترس نیست.ازدواج امام رضا(ع)

امام رضا(ع) دارای تعدادی کنیز بودند، از جمله کنیزان ایشان، سبیکه مادر امام جواد(ع) است. وی کنیزی بود که به او سبیکه یا دُرّه می گفتند، حضرت رضا او را خیزران نام گذاشتند و این بانو از اهالی نوبه (منطقه ای در آفریقا) است.(إعلام الوری بأعلام الهدی‏، ج 2، ص 91). همسر دائمی امام رضا(ع) ام حبیبه بود.(عیون أخبار الرضا، ج 2، ص 147).

همسر و فرزندان امام رضا(ع)

وی همسری به نام سبیکه داشت (الأئمة الاثنا عشر، ص. 98) که گفته شده است از خاندان ماریه همسر پیامبر(ص)بود. (الکافی، ج 1، ص 486؛الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 247). علاوه بر سبیکه، در برخی از منابع تاریخی، همسر دیگری نیز برای امام رضا(ع) ذکر شده است:مأمون به امام رضا(ع) پیشنهاد داد که با دخترش « ام حبیب » ازدواج کند و امام نیز پذیرفت. طبری این ازدواج را در حوادث سال 202ق یاد می کند. (روضة الواعظین و بصیرة المتعظین‏، ج 1، ص 531). گفته اند که هدف مأمون از این کار، نزدیکی بیشتر به امام رضا و نفوذ به خانه وی جهت اطلاع از برنامه هایش بوده است.( التتمة فی تواریخ الأئمة(ع)، ص 123). یافعی نام دختر مأمون را « ام حبیبه » می داند که مأمون او را به عقد امام رضا در می آورد.( الأئمة الاثنا عشر، ص 98؛ إعلام الوری بأعلام الهدی‏، ج 2، ص 41). سیوطی نیز، از تزویج دختر مأمون با امام رضا(ع) یاد می کند ولی اسم آن دختر را ذکر نمی کند. (سیوطی، تاریخ الخلفاء، 1425ق، ص226). در تعداد و اسامی فرزندان امام رضا(ع) نقل های مختلفی وجود دارد؛ گروهی آنها را پنج پسر و یک دختر، به نام های محمّد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه ذکر کرده اند.(تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ص44). همچنین در نقلی شیخ صدوق در سلسله سند روایتی از فاطمه به عنوان یکی از دختران آن حضرت نام برده است؛(عیون أخبار الرضا، ج2، ص71). امّا شیخ مفید بر این عقیده است، که امام هشتم(ع)، فرزندی جز امام جواد(ع) نداشتند.(الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج2، ص271). ابن شهرآشوب(المناقب، ج4، ص367) و طبرسی،(إعلام الوری بأعلام الهدی‏، ج2، ص86) نیز بر همین اعتقادند. 

مدت امامت امام رضا (ع)

امامت و وصایت حضرت رضا(ع) بارها توسط رسول خدا(ص)، پدر بزرگوار و اجداد طاهرینشان(ع) اعلام شده بود. به ویژه امام کاظم(ع) بارها در حضور مردم، ایشان را به عنوان وصی و امام بعد از خویش معرّفی کرده بودند که به یک نمونه از آنها اشاره می شود:

از محمّد بن اسماعیل بن فضل هاشمیّ چنین روایت شده است که‏ گفت:بر امام موسی کاظم(ع) وارد شدم در حالی که ایشان به شدّت مریض بودند، به حضرت عرض کردم:اگر خدای ناکرده برای شما اتّفاقی بیفتد- و خدا آن روز را نیاورد- به چه کسی رجوع کنیم (امام بعد از شما کیست)؟ فرمود:«به فرزندم علیّ، نوشته او، نوشته من است، و او وصیّ و جانشین من بعد از مرگم خواهد بود».(عیون أخبار الرضا، ج1، ص20 و 21)

امام رضا (ع) پس از شهادت پدر، امامت بر مردم را در مدینه بر عهده گرفت و به رسیدگی امور پرداخت، ایشان با جمع کردن شاگردان پدر به دور خود به تدریس و تکمیل حوزه علمیه جدش امام صادق (ع) مشغول شد و در این راستا گام های بزرگ و استواری برداشت. پس از شهادت امام کاظم(ع) که در سال 183 هـ ق رخ داد، آغاز امامت حضرت رضا(ع) شروع شد، و با توجه به این که هارون (پنجمین خلیفه عباسی) در سال 193 از دنیا رفت، ده سال از امامت حضرت رضا(ع) معاصر زمان هارون بود. امام رضا(ع) به مدت 20 سال(17 سال در مدینه و 3 سال آخر در خراسان) امامت و رهبری مردم را بر عهده داشت.

سفر امام رضا (ع) به خراسان

هجرت امام رضا (ع) از مدینه به مرو در سال 200، یا 201 قمری بود. پس از تصمیم مأمون تصمیم مبنی بر دادن پیشنهاد ولایت عهدی به امام، او یکی از افراد خویش به نام رجاءبن ابی ضحاک را به مدینه فرستاد تا امام را به مرو محل اقامت مأمون بیاورد.(تاریخ یعقوبی، ج2، ص465). مأموران مأمون، امام رضا (ع) و برخی از بنی هاشم را از مسیر بصره به مرو آوردند. مأمون آن ها را در خانه ای و امام رضا را در خانه ای دیگر جای داد و او را اکرام کرد.(مفید، الارشاد، 1372ش، ج2، ص259)

شهادت امام رضا (ع)

امام رضا (ع) پس از هفده سال سکونت در مدینه و تبلیغ دین و ارشاد مردم، با نقشه و حیله مأمون عباسی، راه خراسان را در پیش گرفت. آن حضرت پس از قبول اجباری ولایت عهدی مأمون و گذشت سه سال، در 55 سالگی به دست این خلیفۀ عباسی به شهادت رسید. پس از شهادت امام رضا(ع)، مأمون، او را در خانه حمید بن قحطبه طائی ( بقعه هارونیه ) در روستای سناباد دفن کرد.( مفید، الارشاد، ج2، ص271). در تعیین سال شهادت امام نقل های مختلفی به ثبت رسیده است. گروهی سال 202 هجری قمری را سال شهادت حضرت می دانند.(الأئمة الاثنا عشر، ص 98). عده ای دیگر سال 203 هجری قمری را؛ سال شهادت امام رضا(ع) می دانند که مشهور، نظریه دوم است. (الکافی، ج 1، ص 486؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 247). در تعیین روز شهادت آن حضرت نیز اتفاق نظر نیست؛ مانند در روز جمعه از ماه رمضان (روضة الواعظین و بصیرة المتعظین‏، ج 1، ص531). هفدهم ماه صفر،(التتمة فی تواریخ الأئمة، ص123). و آخر ماه صفر.(الأئمة الاثنا عشر، ص. 98؛ إعلام الوری بأعلام الهدی‏، ج2، ص41). مشهورترین و قویترین نظریه در تاریخ شهادت آن حضرت، روز جمعه، آخرین روز ماه صفر سال 203 هجری قمری است.(بحار الأنوار، ج‏49، ص 3)

فضائل امام رضا(ع)

از نگاه بزرگان شیعه، امام رضا(ع) همانند دیگر امامان معصوم(ع)، دارنده تمام کمالات و فضایل اخلاق انسانی در مرتبه اعلی است. به گفتۀ آنان، او آن چنان در قلّه شکوهمند کمال و فضیلت قرار دارد که نه تنها دوستان و پیروانش او را ستوده اند، بلکه دشمنان کینه توز و سرسخت هم به مدح و ستایش او پرداخته اند. درباره اوصاف اخلاقی آن حضرت «ابراهیم بن عباس» می گوید:

«هرگز ندیدم که امام رضا(ع) به کسی یک کلمه جفا کند و ندیدم که سخن شخصی را قطع کند و ندیدم که نیازمندی را از درگاه خویش رد کند. او هرگز در حضور افراد تکیه نمی داد و هرگز او را ندیدم که با صدای بلند بخندد، بلکه خنده اش تبسم و لبخند بود. وقتی که کنار سفره می نشست، همه خدمت کاران و غلامان را کنار سفره می نشاند». (عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص184)

خلفای هم عصر امام رضا (ع)

امام رضا(ع) در دوران امامت خود با سه تن از حُکّام و خلفای عباسی روبه‏رو و معاصر بود: هارون الرشید، امین و مأمون (پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا(ع)‏، ج 2، ص347).

سیره رضوی امام رضا(ع)

سیره اخلاقی:نمونه های فراوانی از برخورد نیک امام در معاشرت با دیگران نقل شده است به طور مثال:رفتار محبت آمیز و همسفره شدن امام با بردگان و زیردستان حتی پس از ولیعهدی (عیون اخبار الرضا، ج2، ص159). ابن شهرآشوب نقل کرده است که:

روزی امام به حمام رفت و یکی از حاضران که امام را نمی شناخت از ایشان خواست دلاکی او را انجام دهد. امام پذیرفت و شروع به دلاکی کرد. دیگران با مشاهده این ماجرا امام را به آن مرد معرفی کردند و وقتی آن مرد شرمسار شد و عذرخواهی کرد، امام او را آرام کرد و به دلاکی ادامه داد. (ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص362)

سیره عبادی:
امام رضا(ع) در مناظرات علمی که بزرگان ادیان و فرق در آن حضور داشتند، به مجرد شنیدن صدای اذان، جلسه را ترک می کرد و در پاسخ به درخواست حاضران برای ادامه بحث علمی، فرمود: نماز می گزاریم و بازمی گردیم. (عیون اخبار الرضا، 1378ق، ج1، ص172). گزارش هایی از عبادت های شبانه و شب زنده داری ایشان نقل شده است. (عیون اخبار الرضا، ج2، ص184)

سیره علمی:
امام رضا(ع‏) هنگام حضور در مدینه، در روضه نبوی می نشست و دانشمندانی که از پاسخ سؤالات درمی ماندند، از امام یاری می خواستند. (اعلام الوری، 1417ق، ج2، ص64). پس از حضور در مرو نیز از رهگذر مناظراتی که برپا می شد، به بسیاری از شبهات و سؤالات پاسخ می گفت. افزون بر آن امام در منزل خود و در مسجد مرو حوزه علمی تشکیل داد ولی وقتی مجلس درس امام بالا گرفت مامون دستور تعطیلی آن را صادر کرد و امام او را نفرین کرد. (عیون اخبار الرضا، ج2، ص172)

سیره تربیتی:
در سیره رضوی بر نقش خانواده در تربیت فرزند تاکید شده و مواردی همچون لزوم ازدواج با همسر صالح، (الکافی، 1363ش، ج5، ص327)؛ اهتمام به ایام بارداری، (الکافی، 1363ش، ج6، ص23)؛نامگذاری نیک، (الکافی، 1363ش، ج6، ص19) و تکریم کودک (مستدرک الوسائل، 1408ق، ج15، ص170)گوشزد شده است. در مورد اهتمام امام رضا(ع‏) به انس گرفتن با نزدیکان نیز نقل شده است که هرگاه امام فراغتی پیدا می کرد، نزدیکان و اطرافیانش از کوچک و بزرگ را جمع می کرد و به گفتگو با آنان می پرداخت.(عیون اخبار الرضا،ج2، ص159)