تهیه کننده: امان الله ناطقی

مقدمه
مالستان منطقه‌ای است که در طول تاریخ عالمان و شخصیت‌های بزرگی در خود پرورش داده‌است. عالمانی‌که در جایگاه بلند علمی، مذهبی و اجتماعی قرار داشته و هریک منشأ آثار و برکاتی بوده و در رشد و ارتقای فرهنگ و آگاهی دینی مردم تأثیرگذار بوده‌اند. آنان در شرایط فرهنگی و اجتماعی مختلف نقش ایفا کرده و چراغ علم و هدایت را روشن نگه داشته و در کمال ایمان، تقوا و اخلاص در راه تعلیم و هدایت جامعه فعالیت نموده‌اند. بنابراین، مطالعه نحوه زندگی و فعالیت‌های فردی، اجتماعی و فرهنگی آن‌ها به‌منظور سپاس از خدمات آنان و آگاهی از شرایط فرهنگی و اجتماعی منطقه، کار ارزش‌مند است و شایسته است که فرهنگیان مالستان تاریخ زندگی و فعالیت مفاخر علمی و اجتماعی منطقه خویش را بررسی کرده و در اختیار نسل آینده قرار دهند و از این طریق آنان را با شخصیت‌ها، فرهنگ، تاریخ و فرهنگ سرزمین شان آشنا سازند. یکی از عالمان برجسته و تأثیرگذار مالستان حجت‌الاسلام والمسلمین استاد شیخ ایوب احسانی است. این عالم دینی از دوران جوانی تا پیری مشغول فعالیت علمی و تبلیغی بود و به امر تحصیل، تعلیم و تبلیغ معارف اسلامی در جامعه همت گماشت. این نوشته ضمن مرور تاریخ زندگی، فعالیت فرهنگی و اجتماعی وی به برخی از ویژگی¬های برجسته علمی و اخلاقی ایشان در قالب عناوین ذیل پرداخته است.

۱. دوره کودکی و نوجوانی
شیخ ایوب احسانی فرزند نوروزعلی فرزند غلام‌نبی، از قوم ملکی در سال 1321ش، در یک خانواده مذهبی و متدّین در قریه سوکه مالستان از توابع غزنی پا به دنیا گذاشت. او نخستین فرزند خانواده بود بدین رو، تولّد او موجب شوق و شادی زیادی در خانواده گردید. پس از سپری کردن دوره طفولیت از هشت سالگی به مکتب‌خانه‌ی قریه وا¬رد شد. خواندن و نوشتن ابتدایی و ‌مقدمات را نزد مرحوم شیخ موسی رفیعی ¬آموخت، اما شرایط نامناسب اقتصادی اجازه نداد که این نوجوان پرنشاط و با استعداد به‌طور منظم به تحصیل ادامه دهد بدین جهت با پدرش در کارهای کشاورزی نیز کمک می¬کرد.
۲. دوران جوانی و میان سالی
استاد شیخ ایوب احسانی، ابتدا از محضر مرحوم استاد سید غلام‌حسن نجفی در قریه بغرا استفاده کرد و سپس وارد مدرسه مرحوم استاد شیخ مهدوی در قریه غیغانتو شد و نزدیک به دوسال ادبیات و بخش از شرح لمعه را در محضر ایشان تلمذّ کرد و دو سال دیگر در حوزه مرحوم آیت‌الله شیخ سرور فلسفی در میرآدینه مالستان منطق، مطوّل و جلد دوم شرح لمعه را فرا گرفت و سپس نزدیک به دوسال از محضر استاد شیخ عارفی الوم‌بلقسان بخش‌های از قوانین و کفایه‌الاصول را فرا گرفت و همزمان شرح لمعه و ادبیات را مباحثه و تدریس می‌کرد و به دلیل استعداد و حافظه قوی مورد توجه استاد و طلاب قرار گرفت. ایشان همواره اساتید خویش را بسیار به نیکی یاد می‌کرد.
ایشان در 22 سالگی تشکیل خانواده داد و به تعلیم، تربیت و فعالیت تبلیغی پرداخته و چند سال مسؤولیت ملای مکتبی را عهده‌دار گردید و در سال ۱۳۴۸ش، به عسکری ¬رفت و دوسال در لوگر به‌عنوان کاتب در پادگان نظامی خدمت کرد. شیخ ایوب احسانی به دلیل علاقه فراوان به علم و دانش دینی راهی کابل شد و در سال‌های ۱۳۵۲-۱۳۵5 در حوزه علمیه آیت‌الله واعظ از محضر ایشان، آقایان فاضل و سید هاشمی ارزگانی در فقه و اصول استفاده کرد. استاد احسانی می‌گوید: آیت‌الله واعظ عالم برجسته در اصول و خطیب توانا بود و از لحاظ شخصیتی خوش اخلاق و رفتار بود و از کمالات علمی و معنوی برخوردار بود. او از استاد شهید بصیر بغرا که در کابل مشغول تحصیل بوده به نیکی یاد می‌کرد و می‌گفت: او طلبه بسیار با استعداد، جدّی و فهیم بود و به فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی علاقه زیادی داشت. علما و روحانیت با تسلط کمونیست‌ها بر کابل و دشمنی با اسلام، عالمان دین و حوزه‌های علمیه نخستین آغازگران پیکار و مبارزه با کمونیست‌ها بودند از این‌رو، در شرایط دشواری قرار گرفتند. استاد احسانی می‌گوید: کمونیست‌ها اسلام، قرآن و علمای دینی را مسخره می‌کرد و در دشمنی با علمای اسلام افراط می‌کرد و پس از آن، قیام به رهبری علما و روحانیت در افغانستان شکل گرفت.
۳. دوره بزرگ‌سالی و فعالیت‌های علمی و تبلیغی
مرحوم استاد شیخ ایوب احسانی در حدود سال‌های ۱۳۵۵-۱۳۶۴ به‌عنوان ملا و روحانی مکتب در مناطق مختلف مالستان به فعالیت تبلیغی، فرهنگی و آموزشی پرداخت و به نشر و تبلیغ معارف اهلبیت(ع)، روشن‌گری و هدایت جامعه و آموزش دینی کودکان و نوجوانان ارج گذاشته و در کنار این تلاش‌ها به امور خانواده و مردم رسیدگی می‌کرد. در این دوره مبارزه مردم افغانستان با کمونیست‌ها و متجاوزان روس اوج گرفته و جهاد سراسر افغانستان را فرا گرفت و علمای دینی نقش هدایت و روشن‌گری جامعه را به عهده داشتند.
1-3. عزیمیت به ایران و ادامه تحصیل
ایشان در بهار ۱۳۶۴ با هدف زیارت حرم شریف امام علی بن موسی‌الرضا(ع) و دیدار فرزندان به ایران مسافرت کرد. پس از آن با توصیه و تشویق علما از جمله مرحوم شیخ صفر علی رحیمی، در حوزه علمیه مشهد مقدس مشغول تحصیل علوم اسلامی شد و در این دوره‌ی نسبتا طولانی‌که تا ۱۳۷۶ ادامه پیدا کرد، از محضر اساتید و عالمان بزرگ؛ حجت هاشمی خراسانی، سید صالحی بامیانی، موسوی تبریزی و آیت‌الله رضازاده - به ترتیب علوم ادبی، رسائل، مکاسب و کفایه‌الاصول- را آموخت و نیز در درس‌های خارج فقه و اصول استاد فلسفی برادر خطیب مشهور و آیت‌الله رضازاده شرکت کرده و از محضر آن بزرگان و عالمان برجسته کسب فیض کرد و در فلسفه و کلام، باب حادی عشر، کشف المراد و شرح منظومه را فرا گرفت. استاد احسانی، در این مدت در کنار تحصیل و فرا گرفتن دانش، به تدریس و مباحثه ادبیات عرب، منطق، معالم‌الاصول، شرح لمعه و...، پرداخت. ایشان بخش عمده عمر خویش را در راه کسب علم سپری کرد و به مدارج علمی و معنوی نایل گردید.
2-۳. بازگشت به افغانستان
استاد احسانی در اواسط سال ۱۳۷۶ به وطن باز گشت و براساس تقاضای مردم اقدام به تأسیس مدرسه علمیه امیرالمؤمنین(ع) کرد و در زمستان درس¬های خود را در حسینیه سراب لعلچک شروع کرد و طلاب زیادی از مناطق مختلف حضور پیدا کردند. در بهار ۱۳۷۷ ساختمان مدرسه‌اش را در قریه لعلچک بنیان گذارد و در همان سال مدرسه ساخته و فعال گردید و درس‌های ادبیات عرب، منطق، اصول فقه مظفر و شرح لمعه و رسائل تدریس می‌شد و این روند تا ۱۳۹۰ ادامه پیدا کرد. حجت‌الاسلام محمد ایاز میرزایی فرزند استاد در امور مدرسه با پدر هم‌کاری داشت و هردو به تعلیم و تربیت طلاب و در تبلیغ در مناسبت‌های مختلف تلاش می‌کردند و در برخی مراسم‌ها و امور مردم منطقه نیز مشارکت و رسیدگی می‌نمودند. اکنون برخی از طلاب آن مدرسه؛ آقایان عبدالعلی عادلی، حیدری، نجیب‌الله حکیمی، امان‌الله ناطقی، عارف موسوی‌نژاد و حکیمی سرسوکه در حوزه علمیه قم و شیراز مشغول تحصیل و برخی دیگر ملای مکتب و دانشجو هستند.
با تحولات اجتماعی و سیاسی کشور و فعال شدن مکاتب دولتی، حضور طلاب در مدارس دینی کمرنگ شده و به تدریج تعطیل شدند. مدرسه لعلچک هم چندسال تعطیل و بلااستفاده ماند و در نتیجه با استفتا از مرجع تقلید، ساختمان مدرسه به فروش رفته و قیمت آن در مورد مجاز به مصرف ¬رسید. (برگرفته از مصاحبه استاد احسانی در سال ۱۳۹۶)
3-۳. ویژگی‌های علمی، اخلاقی و اجتماعی
استاد احسانی از عالمان برجسته‌ی مالستان به شمار می‌رود و در حیات خویش نقش مهمی در ترویج و تبلیغ علوم و معارف اسلامی ایفا کرد و همواره در خدمت علم‌آموزی و تعلیم بود و از تدریس و خطابه بهره می‌گرفت و بیش‌تر سال‌های عمر او با تحصیل علوم دینی و تعلیم آن به دیگران سپری گردید و در امور مهم اجتماعی و مجالس حضور می‌یافت و شعایر الهی را گرامی می‌داشت و در ابتدا با استاد علیزاده در امور مدرسه سوکه هم‌کاری داشته است و در منازعات اجتماعی خواهان حل مسالمت‌آمیز آن‌ها بود.
الف. عشق و علاقه به علم و دانش
استاد احسانی نسبت به تحصیل علوم اسلامی بسیار علاقه‌مند بود. با این‌که از جهت اقتصادی مشکلاتی زیادی داشت در مقاطع و فرصت‌های مختلف زندگی به تحصیل علم اقدام کرد. مسایل اقتصادی و پرداختن به تعلیم و تربیت فرزندان مردم در مناطق مختلف مالستان مانع از تحصیل علم نشد؛ عشق و محبت او به علم و کمال این عزم را در او ایجاد کرده بود که تحصیلاتش را به سرانجام مطلوب برساند.
ب. توان‌مندی علمی
یکی از ویژگی‌های بارز او توان‌مندی علمی و تبلیغی است و این واقعیت مرهون استعداد و تلاش او و فیض اساتید اوست. ایشان ابتدا از نزد عالمان برجسته‌ای مالستان و بعدها در کابل و مشهد مقدس از محضر عالمان بزرگ استفاده کرد و در علوم اسلامی؛ منطق و ادبیات عرب، فقه و اصول، فلسفه اسلامی و کلام توانایی علمی تحسین برانگیزی را پیدا کرد. از این‌رو، علما و طلاب مالستان و آشنایان به توان‌مندی علمی او اذعان دارند و در زمان تحصیل در میان طلاب به تلاش و دقت علمی شناخته می‌شد و مباحثات و دروس او برای طلاب جذاب و قناعت بخش بود. برخی از اساتید از او به‌عنوان مدرس و خطیب توانا یاد کردند. نکته دیگر آن‌که ایشان از حافظه بسیار خوب بهره‌مند بود به‌طور که افاضات و مطالب اساتید و بخش از متن‌های درسی- منطق، سیوطی، لمعه و منظومه سبزواری- را حفظ بود و تا اخر عمرشان از این موهبت الهی برخوردار بود.
ج. تأثیرگذاری در تبلیغ، خطابه و روضه
بی‌تردید استاد احسانی در خطابه و روضه‌خوانی نیز قوی و تأثیرگذار بود. به باور بسیاری از مردم و طلاب منبرهای او جذاب، تأثیرگذار و دارای نکات ارزش‌مند بود. استفاده از آیات و روایات، به کارگیری الفاظ و روان و صریح صحبت کردن سخنرانی‌های او را برای همه قابل فهم کرده بود و هم در مخاطبان تأثیر می‌گذاشت. او بیش‌تر اهل سخن در موضوعات دینی و اجتماعی- اخلاقی بود. استاد احسانی در فن روضه‌خوانی نیز کم نظیر و در منطقه مشهور بود. ایشان از صدای بسیار خوب برخوردار بود و هم در بیان روضه مهارت داشته و در نقل مصائب از افراط و تفریط پرهیز می‌کرد لذا مردم دوست‌دار روضه‌ی او بودند.
د. تقوا و دین‌داری
به اعتقاد بسیاری از مردم و آشنایان، شیخ ایوب احسانی از عالمان متدّین و با تقوا بود و از جوانی تا بزرگسالی به‌عنوان یک عالم متدّین، مقدس و درستکار شناخته می‌شد و از ایمان دینی محکم، تقوا و پایبندی به احکام الهی برخوردار و از ریاست طلبی، ثروت اندوزی و ستم‌گری به دور بود و در داشتن روحیه تعبد و بندگی مفتخر بود و برای قرائت قرآن، دعا، زیارات و توسلات اهمیت قائل بود.
ه. رعایت حقوق مردم
یکی از ویژگی‌های او احترام به مردم و رعایت حقوق آن‌ها بود. او حقوق مردم را محترم می‌شمرد و حاضر نبود حقوق کسی را ضایع سازد. اگرچه در دفاع از خویش جدّی بود، ولی اهل گذشت و مدارا هم بود. در زمان قیام مردم علیه کمونیست‌ها تا سال ۱۳۶۴ در افغانستان بود و نقش تبلیغی داشت. شیخ احسانی در هیچ حزبی عضویت نداشت، ولی فعالیت حزبی و سیاسی را بد نمی¬دانست و گاهی از عملکرد گروه‌ها و احزاب انتقاد می‌کرد. در دوره حکومت طالبان که مردم مالستان تحت فشار بودند، ایشان تلاش می‌کرد از راه گفتگو از حقوق مردم دفاع کند و ظلم و ستمی بر مردم وارد نشود و عوامل حکومت را مورد خطاب و عتاب قرار داده و به رعایت حقوق مردم تاکید و توصیه می‌کرد.
و. تواضع، شجاعت و ساده زیستی
از ویژگی‌های اخلاقی استاد احسانی تواضع و ساده‌زیستی است. هم‌چنین او ساده زیست و اهل قناعت بود و از تجمّل‌گرایی پرهیز می‌کرد و با فقرا و محرومان جامعه بیش‌تر محشور بود و در عین حال، نسبت به علما، موسفیدان و نخبگان جامعه احترام خاصی قایل بود و مردم و طلاب را گرامی می‌داشت. از اوصاف ایشان داشتن صراحت و صداقت بود، هماهنگی میان ظاهر و باطن و گفتار و رفتار او وجود داشت و در سخن و رفتار صریح و صادق بود. از این‌رو، در میان اقشار مردم رفقای زیادی داشت و از نفوذ قابل توجهی برخوردار بود. از جمله اوصاف او برخورداری از شجاعت اخلاقی، روحیه قوی و استقامت در حوزه مسؤولیت دینی است. او با ناهنجاری‌های اخلاقی واجتماعی با شجاعت برخورد می‌کرد و به آن‌چه باور داشت پایبند بود و در امر به‌معروف و نهی از منکر کوتاهی نمی‌کرد. هرچند که در زندگی با مشکلات و نسبت‌های ناروا مواجه می‌شد، ولی این مسایل او را از عدالت و انصاف دور نکرد. نکته آخر، آن‌چه که از ویژگی‌های علمی و اخلاقی او بیان شد تنها به‌منظور تکریم از یک عالِمی بود که در راه تعلیم و تربیت، تبلیغ دین و هدایت جامعه اسلامی زحمات زیادی متحمل شد و سرانجام ایشان در سن 79 سالگی در ۱۴۰۰ دار فانی را وداع گفت. خداوند او را رحمت کند و با صالحان محشور نماید.

منبع: فصلنامه سخن صبا، 1401، ش44